Verner Heyzenberq

"Heyzenberq" bura istiqamətləndirir. Heyzenberq kimi də tanınan Breaking Bad personajı üçün baxın: Volter Vayt.

Verner Heyzenberq
alm. Werner Karl Heisenberg‎
Doğum tarixi	5 dekabr 1901(1901-12-05)[…]
Doğum yeri	Vürtsburq, Bavariya Krallığı, Almaniya imperiyası
Vəfat tarixi	1 fevral 1976(1976-02-01)[…] (74 yaşında)
Vəfat yeri	Münxen, Bavariya, Qərbi Almaniya
Vəfat səbəbi	Öd kisəsin bəd xassəli şişi
Elm sahələri	nəzəri fizika, riyaziyyat
İş yerləri	Göttingen Universiteti (1924–1924), Kopenhagen Universiteti (1926–1927), Leypsiq Universiteti (1927–1941), Humboldt adına Berlin Universiteti (1941–1941), Sent-Endryus Universiteti (1955–1956), Münhen Lüdviq-Maksimilian Universiteti (1958–1958), Almaniyanın nüvə silahı layihəsi[d] (1941–1945)
Təhsili	Münhen Lüdviq-Maksimilian Universiteti (1920–1923)
Üzvlüyü	London Kral Cəmiyyəti, Prussiya Elmlər Akademiyası[d], QDR Elmlər Akademiyası[d], Leopoldin Alman Milli Elmlər Akademiyası (1933–), Dei Linçei Akademiyası, Papa Elmlər Akademiyası, Bavariya Elmlər Akademiyası[d], Göttingen Elmlər Akademiyası[d], İsveç Kral Elmlər Akademiyası, Niderland Kral İncəsənət və Elmlər Akademiyası[d], Amerika İncəsənət və Elmlər Akademiyası, Bavariya İncəsənət Akademiyası[d], ABŞ Milli Elmlər Akademiyası (1961–)
Mükafatları
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Verner Karl Heyzenberq (alm. Werner Karl Heisenberg‎; 5 dekabr 1901^[…], Vürtsburq, Bavariya Krallığı, Almaniya imperiyası – 1 fevral 1976^[…], Münxen, Bavariya, Qərbi Almaniya) — alman fiziki, kvant mexanikasının əsas yaradıcılarından biri. 1925-ci ildə nəşr etdiyi məqaləsi ilə böyük şöhrət qazanmışdır. Maks Born və Paskual Yordan ilə sonrakı məqalələr seriyasında, eyni il ərzində onun kvant mexanikasının matris formalaşdırılması əsaslı şəkildə işlənib hazırlanmışdır. O, 1927-ci ildə nəşr etdirdiyi qeyri-müəyyənlik prinsipi ilə tanınır. Heyzenberq 1932-ci ildə "kvant fizikası yaradılmasına görə Fizika üzrə "Nobel" mükafatı layiq görülüb.

Heyzenberq həmçinin turbulent axınların hidrodinamikasının, atom nüvəsinin, ferromaqnetizmin, kosmik şüaların və maddə və sahə zərrəcikləri nəzəriyyələrinə töhfələr vermişdir. O, İkinci Dünya müharibəsi zamanı Almaniyanın nüvə silahı proqramında əsas alim olub. O, həmçinin 1957-ci ildə Münhendəki tədqiqat reaktoru ilə birlikdə Karlsruedə ilk Qərbi Almaniya nüvə reaktorunun planlaşdırılmasında mühüm rol oynamışdır.

İkinci Dünya müharibəsindən sonra o, Kayzer Vilhelm Fizika İnstitutunun (daha sonra Maks Plank Fizika İnstitutu) direktoru təyin edilmişdir. O, 1958-ci ildə Münhenə köçürülənə qədər bu institutun direktoru olub. Daha sonra 1960–1970-ci illərdə Maks Plank Fizika və Astrofizika İnstitutunun direktoru olub.

Heyzenberq həm də Alman Tədqiqat Şurasının prezidenti, Atom Fizikası Komissiyasının sədri, Nüvə Fizikası üzrə İşçi Qrupun sədri və Aleksandr fon Humboldt Fondunun prezidenti olmuşdur.

Həyatı

Verner Heyzenberq 1901-ci ildə Vürzburqda, Bizans tarixi professoru Avqust Heyzenberqin ailəsində anadan olmuşdur. Fizikanı Münhendə Zommerfildin rəhbərliyi altında öyrənmişdir. Universiteti cəmi üç ilə bitirmişdir. "Maye axınlarının stabilliyi və turbulentliyi" mövzüsunda dissertasiya müdafiə edir. 1924-cü ildə Göttingendə Maks Bornun assistenti işləyir. Bir müddət isə, Kopenhagendə Nils Borun yanında çalışır. Növbəti illərdə Maks Born və Paskual Yordanla birlikdə kvant mexanikasının ilk variantı olan matriks mexanikasının əsasını qoyur. 1927-ci ildə, cəmi 26 yaşında Leypsiq universitetinin professoru təyin olunur. 1932-ci ildə isə, fizika üzrə Nobel mükafatına layiq görülür. 1942–45-ci illərdə Kayzer Vilhelm adına fizika institutuna rəhbərlik edir və Berlin universitetində dərs deyir. Məhz Berlində olarkən 3-cü Reyxin Silahlı Qüvvələr İdarəsinin uran layihəsində iştirak edir. 1945–46-cı illərdə İngiltərədə saxlanıldıqdan sonra Almaniyaya qayıdır və Münhendə Maks Plank adına fizika institutunun direktoru təyin edilir.

Dahi fizik 1936-cı ildə Elizabet Şumaxerlə evlənir və yeddi övlad atası olur. Oğullarından biri- Martin Heyzenberq genetika üzrə professor vəzifəsində çalışır.

Elmi nailiyyətləri

Heyzenberq (1926)

Heyzenberq fizika elminin XX əsr inkişaf istiqamətini müəyyənləşdirmiş alimlər sırasında durur. Heyzenberq kvant mexanikasının müəlliflərindən biridir. Bundan əlavə, o, nüvə fizikası (elmə izospin anlayışını daxil etmişdir) və elementar hissəciklər fizikasına da əhəmiyyətli töhfələr vermişdir. Nüvədə nuklonların qarşılıqlı əlaqəsinin mübadilə xarakterini müəyyən etməklə atomun quruluşu nəzəriyyəsini daha da təkmilləşdirmişdir. Heyzenberq həmçinin relyavistik kvant mexanikası və sahənin vahid, qeyri-xətti nəzəriyyəsini də işləmişdir.

1925-ci ildə Nils Borla birgə kvant mexanikasının ilk variantı olan matriks mexanikasını işləmişdir. Bu mexanika sadə kvant sistemləri – xətti ossilyatorlar tərəfindən buraxılan spektral xəttlərin intensivliyini hesablamaq imkanı verir. Helium atomunun kvantomexanik hesabını verməklə bu atomun iki müxtətlif halda mövcud ola bilməsini sübut edir.

1927-ci ildə Heyzenberq qeyri-korpuskulyar və dalğavari təbiətli mikrohissəciklərin impuls və koordinatları arasındakı əlaqəni əks etdirən qeyri-müəyyənlik prinsipini irəli sürür. Kvant mexanikasında əldə etdiyi nailiyyətləri , daha dəqiqi hidrogen atomunun spektrinin kəmiyyətcə izah etməsinə görə Heyzenberq 1932-ci il fizika üzrə Nobel mükafatına layiq görülür. Bir il sonra isə, fizik Maks Plank medalı ilə təltif olunur.

İkini dünya müharibəsinin başlamasından sonra, digər alman fizikləri (məsələn: Otto Han və Karl Vayszekker) kimi Heyzenberq də, 3-cü Reyxin Silahlı Qüvvələri idarəsinə dəvət olunur. Nüvə layihəsi çərçivəsində Heyzenberq və digər alman alimləri qarşısında nüvənin bölünməsinin hərbi tətbiqiliyinin öyrənilməsi məsələri dururdu. Lakin, Heyzenreq anlayır ki, müharibə müddətində atom bombasını yaratmaq almanlara müyəssər olmayacaq. Ən azı ona görə ki, bu nəhəng maliyyə xərcləri tələb edirdi və Almaniya praktiki olaraq bu maliyyə ehtiyatlarına malik deyildi. Nüvə reaktorlarının hazırlanması isə, bir qədər ucuz başa gəldiyindən və kütləvi qırğın silahı ilə əlaqədar olmadığından Heyzenberq və həmkarları bu problem üzərində çalışmağa başlayır. Belə bir səhv fikir mövcuddur ki, Heyzenberq atom bombasını əldə etmiş və məhz buna görə müharəbə illərində Almaniyanı tərk etməmişdir.

Nasizm vaxtında Heyzenberq Ştark başda olmaqla "ari fiziklərlə" konfliktə girir. Onlar Heyzenberqin nəzəriyyələrinə sadəcə nəzəri formallıq damğası vurmağa çalışır və bu nəzəriyyələrin Eynşteyn ruhunda hazırlandığını iddia edirdilər. Ştark 1937-ci ildə "Elmdə ağ yəhudilər" adlı məqalə ilə çıxış edir və burada açıq-aşkar Heyzenberqə hücum çəkirdi.

Heyzenberq və həmkarları İkini Dünya Müharbəsindən sonra həbs olunur və bir müddət İngiltərədə əsirlikdə qalırlar.

Bir qədər sonra, o, Maks Plank adına fizika cəmiyyətinın direktoru seçilir və AFR hakimiyətinin elm siyasəti üzrə məsləhətçisi kimi çalışır.

Heyzenberq Leypsiqdə Saksoniya Elmlər Akademiyasına da üzv seçilir.

1957-ci ildə Heyzenberq və digər 17 nüvə fizikləri Almaniyada ordunun nüvə silahları ilə silahlanmasına qarşı çıxışlar edir.

Dahi fizikin tanınmış tələbələri sırasında fizik və filosof K. Vayszekker, "hidrogen bombasının atası" E. Teller, gələcək Nobel mükafatı laureatı F. Blox və kimyaçı F. Hundu göstərmək

olar.

Fəlsəfə

Heisenberg Şərq fəlsəfəsinə heyran idi və onunla kvant mexanikası arasında paralellər görərək özünü Fizika Tao kitabı ilə "tam razılaşan" biri kimi təsvir etdi . Heisenberg hətta Rabindranath Tagore ilə Hindistan fəlsəfəsi haqqında söhbətlərindən sonra "bu qədər çılğın görünən bəzi fikirlərin birdən daha çox məna kəsb etdiyini" ifadə etdi.

Lüdviq Vitgenşteynin fəlsəfəsinə gəlincə , Heisenberg Tractatus Logico-Philosophicus-u bəyənmədi, lakin "Vitgenşteynin sonrakı fikirlərini və dil haqqında fəlsəfəsini" çox bəyəndi.

Dindar xristian olan Heyzenberq yazırdı: "Biz özümüzə təsəlli verə bilərik ki, xeyirxah Tanrı Tanrı [atomaltı] hissəciklərin yerini bilsin, beləliklə, O, səbəbiyyət prinsipinin etibarlılığını davam etdirməsinə icazə verərdi". Albert Eynşteynə son məktub. Eynşteyn kvant fizikasının natamam olması lazım olduğunu müdafiə etməyə davam etdi, çünki bu, kainatın fundamental səviyyədə qeyri-müəyyən olduğunu nəzərdə tutur.

1950-ci illərdə verilən və daha sonra Fizika və Fəlsəfə adı ilə nəşr olunan mühazirələrdə Heisenberg elmi inkişafın mədəni münaqişələrə səbəb olduğunu iddia edirdi. O, müasir fizikanın "indiki dünyamızın birləşməsinə və genişlənməsinə meyilli ümumi tarixi prosesin bir hissəsi olduğunu" bildirdi.

Heyzenberq 1974-cü ildə Romano Qvardini Mükafatını [ de ] qəbul edərkən, o, daha sonra Elmi və Dini Həqiqət adı altında nəşr etdiyi bir çıxış etdi . Fikirləşdi:

Elm tarixində Qalileonun məşhur məhkəməsindən bəri dəfələrlə iddia edilir ki, elmi həqiqət dünyanın dini şərhi ilə uzlaşdırıla bilməz. İndi mən əmin olsam da, elmi həqiqətin öz sahəsində danılmaz olduğuna inanıram, dini təfəkkürün məzmununu bəşəriyyətin şüurunda köhnəlmiş bir mərhələnin sadəcə bir hissəsi kimi nəzərdən qaçırmağı heç vaxt mümkün görməmişəm. indi. Beləliklə, həyatım boyu mən dəfələrlə bu iki düşüncə bölgəsinin əlaqəsi üzərində düşünməyə məcbur olmuşam, çünki onların işarə etdiklərinin gerçəkliyinə heç vaxt şübhə edə bilməmişəm.  

Mədəniyyət

Heyzenberqin soyadı AMC-nin kriminal dram serialındakı "Breaking Bad"-in baş qəhrəmanı Volter Vayt üçün əsas ləqəb kimi istifadə olunur. Serialın spin-off davamı "Ən yaxşısı Sola zəng et" serialında Werner adlı bir personaj antaqonist Qus Frinqə məxsus met laboratoriyasının tikintisinə rəhbərlik edir.

Verner Heyzenberq real hadisələrə əsaslanan "Tutan bir casus idi" filmində casus Moe Berg tərəfindən sui-qəsdin hədəfi olub.

Heyzenberq, Philip K. Dick-in "The Man in the High Castle" romanının Amazon Prime teleserialına uyğunlaşdırılmasında Axis tərəfindən istifadə edilən atom bombasının yaradılmasında hesab olunur. Bu kainatdakı atom bombalarına Heisenberg Cihazları deyilir.

Daniel Kreyq 2002-ci ildə Maykl Freynin bu adlı oyununa uyğunlaşdırılmış "Kopenhagen" filmində Heisenberg obrazını canlandırıb .

Heyzenberq "Resident Evil Village" oyunun ikinci dərəcəli antaqonisti Karl Heisenberg-in adaşıdır. Heyzenberqin ferromaqnetizmlə bağlı araşdırması personajın maqnit qabiliyyətləri üçün ilham mənbəyi olmuşdur.

Mükafatlar

Heyzenberq bir sıra fəxri adlara layiq görülüb:

• Brüssel Universiteti , Karlsrue Texnoloji Universiteti və Eötvös Loránd Universitetinin fəxri doktoru .
• Bavariya Fəxri Ordeni
• Romano Qvardini Mükafatı
• Ulduzlu Federal Xidmət üçün Grand Cross
• Fəxri Fərman Ordeninin Cəngavəri (Mülki Sinif)
• 1955-ci ildə Kral Cəmiyyətinin (ForMemRS) Xarici Üzvü seçildi
• Roma (Pontifik), Deutsche Akademie der Naturforscher Leopoldina (Halle), Accademia dei Elmlər Akademiyalarının üzvü Lincei (Roma) və Amerika Elmlər Akademiyası.
• 1932 – Fizika üzrə Nobel Mükafatı "kvant mexanikasının yaradılmasına görə, onun tətbiqi, digər məsələlərlə yanaşı , hidrogenin allotropik formalarının kəşfinə səbəb oldu".
• 1933 – Deutsche Physikalische Gesellschaft – dan Maks-Plank-Medail