Dəmir dövrü

Dəmir dövrü — e.ə XI–VIII əsrləri əhatə edir. Tunca nisbətən daha möhkəm, keyfiyyətli dəmirin kəşfi, ondan hazırlanan əmək alətləri və silahlar yeni yüksəlişə səbəb oldu. At və dəvədən minik vasitəsi kimi istifadəyə başlanmışdır. Süni suvarmanın yaranması ilə bağçılıq və bostançılıq inkişaf etmişdir.

Erkən Dəmir dövründə Azərbaycanda müdafiə tikililəri, siklopik qalalar inşa edilmişdir. E.ə. 7-ci əsrdən etibarən dəmirdən geniş istifadə edilməyə başlanmışdır. Bu dövrdə yazı meydana gəldi. Yazını papirus, gil lövhələr, daş, dəri və başqa materiallar üzərində yazırdılar. E.ə. II minilliyin I yarısını əhatə edir. Bu dövrdə 3-cü ictimai əmək bölgüsü yaranmışdır. Bu əmək bölgüsündə sənətkarlıqla əkinçilik birləşir.

Qədim Yaxın Şərq

Qədim Yaxın Şərqdə dəmir dövrünün eramızdan əvvəl 2-ci minilliyin sonlarında (e.ə. 1300-cü il) Anadoluda və ya Qafqaz və Balkanlarda dəmir əritmə və dəmirçilik texnikasının kəşfi ilə başladığı güman edilir. Dəmirin ən erkən çiçəklənən əriməsi eramızdan əvvəl 930-cu ildə İordaniyanın Tell Hammeh şəhərində aşkar edilmişdir (14C tarix).

Dəmirin bürünclə müqayisədə üstün istifadə xüsusiyyətləri məlum deyildi. Həm dəmir emalı texnikaları, həm də dəmirin üstünlükləri eramızdan əvvəl 1200–1000-ci illər arasında sürətlə və uzun məsafələrə yayıldı. Qara metallurgiya tarixində dəmirin əridilməsi – oksidləşmiş dəmir filizindən istifadəyə yararlı metalın alınması – misin əridilməsindən qat-qat çətin texnologiya olmuşdur. Mis və qalayın ərimə temperaturları (müvafiq olaraq 1085 °C və 232 °C) dəmirdən daha aşağı olduğundan, keramika sobaları kimi nisbətən sadə sobalar tunc üçün kifayətdir. Bununla belə, dəmir yalnız düzgün dizayn edilmiş sobalarda əridilə bilər və onun ərimə temperaturu daha yüksəkdir (1538 °C). Buna görə də dəmirin əridilməsi ilə istifadə texnologiyası bürüncdən bir neçə min il sonra işlənib hazırlanmışdır. Bu dövrdə dəmirin qeyd olunan dərəcədə qızdırılmasını təmin etmək mümkün olmamışdır.

Qafqaz ərazisində Erkən Dəmir dövrü şərti olaraq iki dövrə bölünür: Eramızdan əvvəl təxminən 1100-cü ilə aid edilən Erkən Dəmir I və eramızdan əvvəl onuncu əsrdən IX əsrə qədər olan Erkən Dəmir II mərhələsi. Son Tunc dövrünün bir çox maddi mədəniyyət ənənələri Erkən Dəmir dövrünə qədər davam etmişdir. Beləliklə, bu keçid dövründə sosial-mədəni davamlılıq mövcuddur. İranda ən qədim faktiki dəmir artefaktlar eramızdan əvvəl 9-cu əsrə qədər məlum deyildi. İran üçün bu müddət ərzində ən yaxşı öyrənilmiş arxeoloji obyekt Təppe Həsənludur.

Bəşər övladının dəmirlə ilk tanışlığı hələ eneolit və tunc dövrlərində baş vermiş, meteorit dəmirdən bəzi bəzək əşyaları və bəsit əmək alətləri, silahlar hazırlanmışdı. Meteorit dəmir metallurgiya dəmirindən, yəni filizdən alınan dəmirdən bir sıra xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir. Birincisi meteorit dəmirdə pasa yoxdur. Ikincisi meteorit dəmirin tərkibində nikelin faizi yüksək olur və bu onun daha möhkəm olmasını şərtləndirir. Meteorit dəmir əsasən soyuqdöymə üsulu ilə emal olunurdu. Amma, bəzi meteorit dəmir məmulatında isti döymə texnikasının tətbiqinin izləri qeydə alınıb.

Dəmirdən hazırlanmış ən qədim məmulat e.ə. VI minilliyə aid edilir və Mesopatamiyada Samirə mədəniyyətinə aid qəbirdən məlumdur. Buradan 14 kiçik muncuq və ya kürəcik (meteorit dəmirdən), eləcə də filizdən alınan dəmirdən dördtilli dəmir alət tapılıb. Tunc dövründə istehsal edilmiş dəmir məmulat kəmiyyət etibarilə xeyli artır. Ur şəhərinin hökmdar sərdabələrindən (e.ə. III minilliyin ortaları) xəncər, I Troyadan (e.ə.2600–2400) toppuz başlığı, Alaca Hüyukdan qızıl başlıqlı sancaqlar, asmalar və digər məmulat (e.ə.2400–2100), Tutanxamonun sərdabəsindən (e.ə.1375) aşkarlanmış çoxsaylı məmulat qeyd oluna bilər. Meteorit dəmirdən hazırlanmış, erkən tunc dövrünə aid nizə ucluğu Qarabağ bölgəsindən də məlumdur.

Xarici keçidlər

• Л. Н. Корякова. Археология раннего железного века Евразии (Rus dilində) Arxivləşdirilib 2011-03-07 at the Wayback Machine