Caz

Caz — XX əsrdə ABŞ-də xüsusən zəncilər tərəfindən yaradılmış musiqi sənəti. Məşhur cazmenlərdən Lui Armstronqu göstərmək olar.

Caz musiqisinin tarixi haqqında

XIX əsrin sonunda ABŞ-nin Missuri ştatının barlarında yeni üslubda yaradılmış musiqi səslənməyə başlanır. Avropa musiqisinin ənənələrini — Frederik Şopen və List yaradıcılığını, marş, polka kimi məişət janrlarını zənci musiqisinin formaları ilə qovuşduran bu yeni üslub reqtaym adlanır və az bir vaxtda o, geniş yayılır. Faktik olaraq cazın ilkin mərhələsini də məhz reqtaym təşkil edir. Lakin caz, sözün həqiqi mənasında XX əsrin əvvəlində Nyu-Orlean şəhərində yaranmışdır. Çoxmillətli liman şəhəri olan Nyu-Orleanda hər cür musiqi — həm reqtaym, həm ispan və fransız musiqisi, həm blüz (Afrika, Amerika və Avropa xalq musiqi formalarının kəsişməsində yaranmış janr) və həm də kantri-musiqisi (Amerikanın ağ əhalisinin ənənəvi musiqisi) səslənərdi. Məhz bu müxtəlif mənşəli musiqi formalarının sintezi nəticəsində Nyu-Orlean cazı və yaxud ənənəvi caz yaranır.

Bu musiqini adətən qara musiqiçilərdən ibarət ansambllar ifa edərdi. Lakin tezliklə caz musiqisi ağ əhalinin diqqətini də özünə cəlb edir. "Qara caz"la daha məhdud ekspressiyaya malik olan, estradaya yaxın "ağ caz" və ya diksilend üslubu meydana çıxır. 20-ci illərin əvvəllərində ABŞ-nin qara əhalisinin cənubdan şimala köçməsi ilə əlaqədar caz musiqiçiləri Nyu-Orleandan Çikaqoya gəlirlər. Çox keçmir ki, həmin şəhər dünyanın ən möhtəşəm caz mərkəzi kimi böyük şöhrət qazanır. Məhz burada caz musiqisi ilk dəfə qrammofon valına yazılır, radio verilişlərində səslənir.

20-ci illərin və bəlkə də bütövlükdə caz tarixinin ən musiqiçisi zənci Lui Armstronqdur. Onun virtuoz truba çalmaq məharəti, eləcə də nadir, bənzərsiz səsi indiyədək caz ifaçıları üçün bir etalon olaraq qalır.

30-cu illərin əvvəlində caz tarixində baş vermiş daha bir mühacirət dalğası — bu dəfə Çikaqodan Nyu-Yorka — yeni, svinq üslubunun yaranmasına gətirib çıxarır ("svinq" sözünün mənası "yırğalanma", "yellənmə"dir). Biq-bənd adı ilə tanınan və tərkiblərini xeyli genişləndirmiş bu ansambllar caza böyük kommersiya uğuru gətirir. "Svinq kralı" klarnet-çalan Benni Qudmen, pianoçu və bəstəkar Dük Ellinqton və istedadlı trombonçalan Qlen Miller 30-cuların ən məşhur biq-bəndlərinə rəhbərlik etmişlər. Gözəl müğənni, "cazın birinci ledisi" Ella Fitscerald da biq-bəndlərdən birində çıxış etmişdir. Onun ecazkar səsi və improvizasiya qabiliyyəti bu günədək caz musiqisinin ən yüksək, əlçatmaz zirvələrindən hesab olunur. 30-cu illərin sonunda Kanzas şəhərində əvvəlcə eksperiment xarakteri daşıyan modern-caz və ya bibop üslubu yaranır. Bibopda əsas diqqət orkestrin həmahəng səslənməsinə deyil, müxtəlif alətlərin solo ifasına yetirilir. 40-cıların məşhur cazmenləri saksafonçalan Çarli Parker və trubaçalan Dizzi Gillespi bibopa dünya şöhrəti gətirirlər. Çarli Parkerin modern-cazın inkişafında oynadığı rolu çox vaxt Lui Armstronqun ənənəvi caz sahəsindəki xidmətlərinə bərabər tuturlar. Dizzi Gillespinin kəşflərindən biri də caza Afrika, Kuba ritmlərini daxil etməsidir.

50-ci illərin əvvəlində bir çox caz musiqiçiləri "isti" bibopdan uzaqlaşıb melodikliyi və mülayim xarakteri ilə seçilən kul caz (yəni "sərin caz") üslubunu yaradırlar. Bu üslubun banisi cazın ən parlaq simalarından biri — trubaçalan Mayls Devisdir. Onun rəhbərlik etdiyi orkestr əvvəllər caza heç də xas olmayan nəfəsli alətlərlə zənginləşir. Mayls Devis caz musiqisində elektron alətlərin də tətbiq olunmasına tərəfdar çıxır. Həmin meyl 70-ci illər-də Kaliforniyada "Qərb sahilinin cazı" adı ilə tanınmış caz musiqisinin yeni formasının yaranması ilə nəticələnir. Görkəmli pianoçu Deyv Brubekin təmsil etdiyi bu yeni üslub Avropa musiqisinin bir çox əlamətlərindən yaradıcdıqla bəhrələnir. Lakin caz pərəstişkarları bu gün də ifadəli, ehtiraslı bibop üslubuna üstünlük verməkdədirlər. Bibopdan hard-bop deyilən bir üslub da törəmişdir. Bu üslubu barabançalan Art Bleyki və onun yaratdığı «Jazz Messengers» qrupu təmsil edirlər. "Hard" "möhkəm" deməkdir və doğrudan da, hard-bop musiqisi özünün "möhkəm" ritmi ilə fərqlənir. Burada Afrika musiqisinin hərarətli ritmlərinə geniş meydan verilir.

60-cı illərin ən populyar caz üslubu fri-cazdır ("fri" "sərbəst" deməkdir). Onun ən nümayəndələri saksafonçular Con Koltreyn və Ornett Kolman sayılır. Onlar caz musiqisində improvizasiyanı bir növ bərpa edirlər. Koltreynin ifa tərzi dinamik və fəal, Kolmanınkı isə mülayim və tarazlaşdırılmış xarakteri ilə fərqlənirdi. 60-cı illərin sonunda caz kompozisiyalarında müasir rok musiqisinin xüsusiyyətləri tətbiq olunmağa başlayır. Eyni zamanda, rok musiqiçiləri də tez-tez caz improvizasiyalarından istifadə edirlər. Bu qarşılıqlı bəhrələnmə nəticəsində fyujn və yaxud caz-rok üslubu meydana çıxır. Onun ilk nümayəndəsi məşhur Mayls Devisin 1970-ci ildə buraxdığı "Bishes Brew" albomu indiyədək caz tarixində ən böyük kommersiya uğuru qazanmış disk hesab olunur. Caz-rokun sonrakı inkişafı Mayls Devisin yetirmələri Con Maklaflin və Çik Koria, eləcə də Corc Benson və başqalarının yaradıcılıq axtarışları ilə bağlıdır.

Caz-rokun ən virtuoz gitaraçalanı Con Maklaflinin 80-ci illərin əvvəlində yaratdığı məşhur "Mahavishnu Orchestra" kollektivi caz, rok, blüz, eləcə də hind musiqisinin ənənələrini orijinal tərzdə birləşdirmişdir. Maklaflin caz-roku simfonik musiqi ilə də əlaqələndirir — 1974-cü ildə London Simfonik Orkestri ilə birgə hazırladığı məşhur «Apocalypse» albomu buna gözəl nümunədir. Corc Benson əvvəlcə məharətli gitaraçı, sonralar istedadlı caz müğənnisi kimi də şöhrət qazanır. Pianoçu Çik Koria və onun rəhbərlik etdiyi «Return to Forever» qrupu caz-rok üslubunu Braziliya musiqisinin ecazkar ritmləri ilə zənginləşdirir. Daha bir qrup — "Weather Report" da caz-rokun inkişafına nəzərəçarpacaq təsir göstərmişdir. Onun buraxdığı "Heavy Weather" albomu Devisin "Bitches Brew" albomu ilə yanaşı, caz musiqisinin qızıl fonduna daxildir. Billi Kobhem (baraban), Yan Hammer (klavişli alətlər), Jan-Lyuk Lonti (skripka), Jako Pastorius, Con Patituçi (bas-gitara), El Dimeola və Pet Meteni (gitara) caz-rokun təmsilçiləridir. Son illərdə caz musiqisinin taleyində heç bir köklü dəyişiklik baş verməmişdir. Caz-rok üslubunun yeni nəsli — Con Skofıld, Mayk Stern (gitara), Markus Miller (bas-gitara) və başqaları pərəstişkarlarını yeni uğurları ilə sevindirirlər. Keçmişə nəzər salan retrospektiv caz da yaranır.

90-cı illərin sonunda caz faktik olaraq yüzillik yubileyini qeyd edir. Lakin bu ecazkar musiqi cazibəsini, əhəmiyyətini əsla itirməmişdir, əksinə, tükənməz enerjisi və gümrahlığı ilə yeni-yeni nəsilləri getdikcə daha artıq özünə cəlb edir. Lui Armstronq, Dizzi Gillespi, Mayls Devisin şanlı ənənələri davam etdirilir.