İçeriğe atla

Ermenistan

Bağlantıları değiştir
Vikipedi, özgür ansiklopedi
Başlığın diğer anlamları için Ermenistan (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.

Koordinatlar: 40°12′N, 45°03′E

Ermenistan
Հայաստանի Հանրապետություն
Hayastani Hanrapetut’yun
Ermenistan Cumhuriyeti
Slogan
Մեկ Ազգ, Մեկ Մշակույթ
Mek Azg, Mek Mşakuyt
"Tek Millet, Tek Kültür"
Millî marş
Մեր Հայրենիք (Ermenice)
Mer Hayrenik   (transkripsiyon)
"Anavatanımız"
Ermenistan haritadaki konumu
Başkent
ve en büyük şehir
Erivan
40°11′K 44°31′D / 40.183°K 44.517°D / 40.183; 44.517
Resmî dil(ler)Ermenice
Etnik gruplar
(2022)[1]
Resmî din Hristiyanlık (Ermeni Apostolik Kilisesi)
DemonimErmeni
HükûmetÜniter parlamenter cumhuriyet
Vahagn Haçaturyan
• Başbakan
Nikol Paşinyan
Alen Simonyan
Yasama organıUlusal Meclis
Kuruluş
MÖ 6. yüzyıl
MÖ 321-428
190
52-428
885-1045
1198-1375
28 Mayıs 1918
29 Kasım 1920
23 Eylül 1991
21 Aralık 1991
• BM'ye katılım
2 Mart 1992
5 Temmuz 1995
Yüzölçümü
• Toplam
29.743 km2 (141.)
• Su (%)
4,71
Nüfus
• 2024 tahminî
3.015.400[6] (138.)
• Yoğunluk
101,4/km2 (99.)
GSYİH (SAGP)2024 tahminî
• Toplam
artış 64,432 $[7] (114.)
• Kişi başına
artış 21,746 $[7] (77.)
GSYİH (nominal)2024 tahminî
• Toplam
artış 25,4 milyar $[7] (115.)
• Kişi başına
artış 8.575 $[7] (86.)
Gini (2019)▼ 29.9[8]
düşük
İGE (2021)artış 0.759[9]
yüksek · 85.
Para birimiErmeni dramı (դր., AMD)
Zaman dilimiUTC+4 (UTC)
• Yaz (YSU)
UTC+5 (DST)
Trafik akışısağ
Telefon kodu374
İnternet alan adı.am

Ermenistan (Ermenice: Հայաստան, romanize: Hayastan, Ermenice telaffuz: [hɑjɑsˈtɑn]), resmî adıyla Ermenistan Cumhuriyeti (Ermenice: Հայաստանի Հանրապետություն, romanize: Hayastani Hanrapetut‘yun, Ermenice telaffuz: [hɑjɑsˈtɑni hɑnɾɑpetuˈtʰjun]), Avrasya'nın Güney Kafkasya bölgesinde bulunan, denize kıyısı olmayan bir ülkedir. Batı Asya'daki Ermeni Yaylaları üzerinde yer alan ülke, batısında Türkiye, kuzeyinde Gürcistan, doğusunda Azerbaycan, güneyinde ise İran ve Azerbaycan'ın bir parçası olan Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti ile sınır komşusudur.[11]

Ermenistan üniter, çok partili, demokratik bir ulus devlettir. Urartu MÖ 860 yılında kurulmuş ve MÖ 6. yüzyılda yerini Ermenistan Satraplığı almıştır. Ermenistan Krallığı MÖ 5. yüzyılda Büyük Dikran hükümdarlığı altında yüksekliğine ulaştı. Sonra da, Hristiyanlığı resmî din olarak kabul eden dünyadaki ilk devlet oldu.[12][13][14] Hristiyanlığın devletin resmî dini olarak kabul edilme tarihi 301'dir. Eski Ermeni krallığı, 5. yüzyılın başlarında Bizans ve Sasani İmparatorlukları arasında bölündü. 9. yüzyılda Pakratuni Hanedanlığı döneminde Ermeni Bagratuni Krallığı restore edildi. Bizanslılara karşı yapılan savaşlar nedeniyle gerileyen krallık 1045 yılında düştü ve Ermenistan kısa süre sonra Selçuklu'nun bir parçası oldu. 11 ve 14. yüzyıllar arasında Akdeniz kıyısında bir beylik ve sonrasında da krallık olan Kilikya Ermeni Krallığı kuruldu.

16 ve 19. yüzyıllar arasında Ermenistan, defalarca Osmanlı ve Pers imparatorluklarının egemenliğine girdi. 19. yüzyılda Ermenistan Rus İmparatorluğu tarafından işgal edilirken geri kalan bölgeler Osmanlı egemenliği altında kalmıştır. 1 Haziran 1915 tarihinde Osmanlı hükûmeti tarafından Takvim-i Vekâyi'de yayımlanarak yürürlüğe giren Tehcir Kanunu ile yaklaşık 422.758 Ermeni zorunlu göçe tabi tutuldu. 1918'de, Rus Devrimi'nin ardından, Rus olmayan tüm ülkeler bağımsızlıklarını ilan ettiler ve bunun sonucunda Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti kuruldu. 1920'de devlet, Transkafkasya Sosyalist Federatif Sovyet Cumhuriyeti'ne dahil edildi ve 1922'de Sovyetler Birliği'nin kurucu üyesi oldu. 1936'da Transkafkasya devleti dağıldı ve Ermeni Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti de dahil olmak üzere ortaya çıkan bu devletler Sovyetler Birliği cumhuriyetlerine dönüştü. Modern Ermenistan Cumhuriyeti, 1991 yılında Sovyetler Birliği'nin dağılması sonrası bağımsız oldu.

Ermenistan, gelişmekte olan bir ülkedir ve 2021 İnsani Gelişme Endeksi'nde 85. sırada yer almaktadır.[15] Başkenti ve en büyük şehri Erivan'dır; Gümrü, Vanadzor, Eçmiadzin ve Hrazdan ülkenin diğer önemli şehirlerindendir. Ekonomisi büyük oranda endüstri ve madenciliğe dayanmaktadır. Ermenistan coğrafi olarak Güney Kafkasya'da yer alırken, genellikle jeopolitik bakımdan Avrupa devleti olarak kabul edilir. Ermenistan jeopolitik olarak Avrupa ile pek çok açıdan uyum sağladığından Avrupa Konseyi, Doğu Ortaklığı, Eurocontrol ve Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası dahil olmak üzere çok sayıda Avrupa kuruluşun; Asya Kalkınma Bankası, Toplu Güvenlik Anlaşması Örgütü, Avrasya Birliği, Karadeniz Ekonomik İşbirliği, Bağımsız Devletler Topluluğu ve Avrasya Kalkınma Bankası dahil olmak üzere Avrasya'daki belirli bölgesel grupların üyesidir. Ermenistan ayrıca dünyanın en eski ulusal kilisesi olan Ermeni Apostolik Kilisesi'ni ülkenin birincil dinî kurumu olarak kabul etmektedir. Resmî dili Ermenice olan devletin kullandığı alfabe MS 405 yılında Mesrop Maştots tarafından yaratılmıştır. Ülke 1991 yılından beri Azerbaycan'ın Dağlık Karabağ bölgesini fiilen işgal etmekte ve de facto Dağlık Karabağ Cumhuriyeti'nin varlığını desteklemekteyken 2020 yılındaki II. Dağlık Karabağ Savaşı ve 2023 Dağlık Karabağ çatışmaları sonrası bölgenin hakimiyeti Azerbaycan'a geçmiştir.[16]

Etimoloji

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Ermenistan'ın adı

Ermenistan'ın günümüzdeki Ermenice ismi Hayastan[17] (Ermenice: Հայաստան), Ermenilerin ülkeleri için eskiden kullanmış oldukları Հայք (Hayk’) kelimesine Farsça ülke anlamına gelen -stan ekinin eklenmesi ile oluşturulmuştur.[18][19] Ancak Hayastan isminin kökeni çok daha eski tarihlere dayanmaktadır ve ilk olarak Agathangelos,[20][21] Bizantionlu Faustus,[22][23] Gazar Parpetsi,[24] Koryun[25] ve Sebeos'un[25] eserlerinde bu isim geçmiştir.

Ad, Ermeni patrik ve MS 5. yüzyıl yazarı Horenli Musa'ya göre Babil kralını yenen ve Ararat bölgesinde kendi milletini kuran[26] Nuh'un büyük torunu Hayk'tan[27] (Ermenice: Հայկ) türetilmiştir. İsmin daha ilerideki kökeni belirsizdir. Ayrıca, Hay adının Ermeni Yaylası'nda hüküm sürmüş iki krallıktan oluşan konfederasyon devleti Hayasa-Azzi'den (MÖ 1600–1200) geldiği ileri sürülmektedir.[28][29]

Bir coğrafi tanım olarak Arminiya veya Armaniya ( ) adına en erken Ahameniş İmparatoru I. Darius'un yaklaşık MÖ 510 tarihli Eski Farsça yazılmış Behistun Anıtı'nda rastlanır.[30] Antik Yunan terimleri Ἀρμενία (Armenía) ve Ἀρμένιοι (Arménioi, "Ermeniler") ilk kez Miletli Hekataios (MÖ 550 - MÖ 476) tarafından anılmıştır.[31] Bazı Pers seferlerinde görev yapan bir Rum general olan Ksenophon, MÖ 401 yıllarında Ermeni köy yaşamının ve misafirperverliğinin birçok yönünü anlatmıştır.[32]

Bazı bilim adamları, Armenia adını Erken Tunç Çağı eyaleti Armani (Armanum, Armi) veya Geç Bronz Çağı eyaleti Arme (Şupria) ile ilişkilendirmişlerdir.[33] Bahsi geçen krallıklarda hangi dillerin konuşulduğu bilinmediği için bu bağlantılar kesin olarak kanıtlanamamıştır.

Hem Horenli Musa hem de İstanbullu Ermeni tarihçi Mikayel Çamçiyan'e göre Armenia ismi, Hayk'ın soyundan gelen Aram'ın adından gelmektedir.[34][35]

Türkçe metinlerde eskiden Ermeniyye veya Ermen diyarı olarak bahsedilmiş bölge için bu adın ilk kullanımı 17. yüzyılda gözlemlenmiştir. Evliya Çelebi'nin Seyahatnâme eserinde de bu isim adı altında ele alınmıştır.[36]

Tarihçe

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Ermenistan tarihi

Antik çağ

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana maddeler: Tarih öncesi Ermenistan, Ermenistan Satraplığı, Ermenistan Krallığı, Ermenistan (eyalet), Sasani Ermenistanı ve Küçük Ermenistan
Tarihî Ermenistan toprakları, MÖ 150

Ermenistan, Ağrı dağlarını çevreleyen yaylalarda yer almaktadır. Ermenistan'ın kadim bir medeniyet olduğuna dair Tunç Çağı'na ve daha öncesinde, yaklaşık MÖ 4000'e kadar dayanan kanıtlar bulunmaktadır. Areni-1 mağara kompleksinde 2010 ve 2011 yıllarında yapılan arkeolojik araştırmalar, dünyanın bilinen en eski deri ayakkabısı,[37] eteği[38] ve şarap üretim tesisinin keşfedilmesiyle sonuçlandı.[39]

Efsanelere göre Ermenistan'ın kurucusu Hayk'ın hikâyesine göre, MÖ 2107 dolaylarında Hayk, Babil'in Savaş Tanrısı Belus'a karşı Engil nehri kıyısındaki Çavuştepe'de ilk Ermeni devletini kurmak için savaşmıştır. Tarihsel olarak bu olay, Akad'ın MÖ 2115'te Sümer Guti Hanedanı tarafından yok edilmesiyle aynı zamana denk gelir.[40] Bu, Hayk'ın efsanede anlatıldığı gibi "300'den fazla aile üyesi" ile birlikte ayrıldığı bir zaman ve ayrıca MÖ 2154'te Akad İmparatorluğu'nun düşüşü nedeniyle bir Mezopotamya Karanlık Çağı yaşanırken bu, efsanedeki Mezopotamya'yı terk etmesine neden olan olaylara zemin oluşturmuş olabilir.[41]

MÖ 470 Ahameniş ordusunda bir Ermeni askerinin I. Serhas'ın mezar kabartması üzerindeki tasviri.

Büyük Ermenistan bölgesinde Trialeti-Vanadzor kültürü, Hayasa-Azzi ve Mitanni (tarihî Ermenistan topraklarının güneybatısında yer alır) dahil olmak üzere birçok Tunç Çağı kültürü ve devleti gelişti ve bunların hepsinin Hint-Avrupalı nüfusa sahip olduğuna inanılıyor.[42][43][44][45][46][47] Nairi konfederasyonu ve halefi Urartu, Ermeni Yaylaları üzerinde art arda egemenliklerini kurdular. Adı geçen ulusların ve konfederasyonların her biri Ermeni etnogenezine katıldı.[48][49][50][51] Erivan'da bulunan büyük bir çivi yazılı taş yazıt, Ermenistan'ın modern başkentinin MÖ 782 yazında Kral I. Argişti tarafından kurulduğunu ortaya koydu. Erivan, dünyada sürekli yerleşimin olduğu en eski şehirlerinden biridir.[52]

MÖ 6. yüzyılın sonlarında, komşu halklar tarafından Ermenistan olarak adlandırılan ilk coğrafi varlık, Ahameniş İmparatorluğu'nun topraklarının bir parçası olarak Orontid Hanedanlığı altında kuruldu. Krallık, MÖ 190 yılında Kral I. Artaksias yönetiminde Seleukos İmparatorluğu'nun etki alanından tamamen bağımsız hâle geldi ve Artaksiad Hanedanı yönetimi altına girmeye başladı. Ermenistan, MÖ 95 ile MÖ 66 arasında Büyük Tigran döneminde altın çağına ulaştı ve Roma Cumhuriyeti'nin doğusunda zamanının en güçlü krallığı haline geldi.[53] Sonraki yüzyıllarda Ermenistan, Part İmparatorluğu'na bağlı Arşak Hanedanı'nın kurucusu I. Tiridatis döneminde Ahameniş İmparatorluğu'nun etki alanı içine girmişti. Tarihi boyunca Ermenistan Krallığı, hem bağımsızlık dönemlerini hem de çağdaş imparatorluklara bağlı olarak özerklik dönemlerini yaşadı. İki kıta arasındaki stratejik konumu, bölgenin tarih boyunca Asur (Asurbanipal yönetiminde, MÖ 669-627 civarında, Asur'un sınırları Ermenistan ve Kafkas Dağları'na kadar uzanıyordu.),[54] Medler, Ahameniş İmparatorluğu, Yunanlılar, Partlar, Romalılar, Sasani İmparatorluğu, Bizans İmparatorluğu, Araplar, Selçuklular, Moğollar, Osmanlı İmparatorluğu, Safevîler, Afşar ve İran'ın Kaçar hanedanları ile Ruslar tarafından işgal edilmesine sebep oldu.

Antik Ermenistan'da din, tarihsel olarak İran'da Zerdüştlük inancının ortaya çıkmasına yol açan bir dizi inançla ilişkiliydi. İnançlar özellikle Mitra'ya tapınmaya odaklanılıyor ve ayrıca Aramazd, Vahagn, Anahit ve Astğik gibi bir tanrılar panteonunu da içeriyordu. 12 aydan oluşan güneş esaslı Ermeni takvimi kullanılıyordu.

Hristiyanlık ülkede MS 40 gibi erken bir tarihte yayılmaya başladı. Ermenistan kralı III. Tiridatis (238-314) 301'de Hristiyanlık inancını devletin resmî dini yaparak[55][56] Ermenistan'ı tarihte Hristiyanlığı resmî din olarak kabul eden ilk devlet yaptı. Bu, Roma İmparatorluğu'nun Galerius yönetiminde Hristiyanlığa resmî olarak bir hoşgörü tanımaya başlamasından on yıl önce ve Büyük Konstantin'in vaftiz edilmesinden 36 yıl önce gerçekleşti.[57]

428'de Ermenistan Krallığı'nın düşüşünden sonra, Ermenistan'ın çoğu bir marzpanat olarak Sasani İmparatorluğu'na dahil edildi.[58] 451 yılındaki Avayr Savaşı'ndan sonra Hristiyan Ermeniler dinlerini devam ettirdiler ve Ermenistan özerklik kazandı.[59]

Muhtemelen birinci yüzyılda inşa edilen pagan Garni Tapınağı, Sovyet sonrası devletlerdeki tek "Greko-Romen sütunlu bina"dır.[60]

Ortaçağ

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Ortaçağ Ermenistanı
Geleneksel olarak MS 303 tarihinde tamamlandığı kabul edilen ve Ermenistan'ın Ana Kilisesi olan Eçmiyazin Katedrali, dünyanın en eski katedrali olarak kabul ediliyor.[61][62][63]

Sasani döneminden (428-636) sonra Ermenistan, daha önce Bizans İmparatorluğu tarafından alınan Ermeni topraklarını yeniden birleştirerek Emevi Halifeliği altında özerk bir prenslik olan Arminiya olarak varlığını sürdürdü. Ermenistan Prensi tarafından yönetilen prenslik, Halife ve Bizans İmparatoru tarafından tanındı. Araplar tarafından oluşturulan, Gürcistan ve Albanya'nın bazı kısımlarını da içeren ve merkezi Ermeni şehri Divin olan Arminiya idari bölümünün/emirliğinin bir parçasıydı. Arminiya, Ermenistan Kralı I. Aşot altında zayıflamış Abbasi Halifeliğinden bağımsızlığını yeniden kazandığı 884 yılına kadar sürdü.[64]

Yeniden ortaya çıkan Ermeni krallığı, Bagratuni Hanedanı tarafından yönetildi ve 1045 yılına kadar sürdü. Zamanla, Bagratuni Ermenistan'ının çeşitli bölgeleri bağımsız krallıklar ve beylikler olarak ayrıldı. Bunlar arasında güneyde Artsruni hanedanlığı tarafından yönetilen Vaspurakan, doğuda Sünik Krallığı veya günümüz Dağlık Karabağ topraklarındaki Artsah Krallığı bulunmaktadır. Bu krallıklar bağımsız olsalar da Bagratuni krallarının üstünlüğünü tanımaktaydılar.[65]

1198-1375 yılları arasında Kilikya Ermeni Krallığı

1045 yılında Bizans İmparatorluğu Bagratuni Ermenistanı'nı topraklarına kattı. Kısa süre sonra diğer Ermeni devletleri de Bizans kontrolüne girdi. Ermeni toprakları üzerindeki kısa süreli Bizans yönetimi, 1071'de Selçuklu'nun Bizanslıları mağlup edip Malazgirt Savaşı'nda Ermenistan'ı ele geçirmesiyle sona erdi.[66] Akrabası olan Ani Kralı II. Gagik'i öldürenlerin elinde ölümden veya köle olmaktan kaçmak için I. Ruben, bazı hemşerileriyle birlikte Toros Dağları'nın vadilerine ve ardından Kilikya'da yer alan Tarsus'a gitti. Sarayın Bizans valisi onlara, Prens Ruben'in soyundan gelen Ermenistan Kralı I. Levon yönetiminde 6 Ocak 1198'de Kilikya Ermeni Krallığı'nın kurulduğu yerde sığınmalarını sağladı.[67]

Kilikya, Avrupalı Haçlıların güçlü bir müttefikiydi ve kendisini Doğu'da Hristiyan âleminin kalesi olarak görüyordu. Kilikya'nın Ermeni tarihi ve devleti açısından önemi, Ermeni halkının ruhani lideri olan Ermeni Apostolik Kilisesi Gatoliğosluğu'nun bölgeye taşınmasıyla da kanıtlanmıştır.

Selçuklu İmparatorluğu kısa sürede çökmeye başladı. 12. yüzyılın başlarında, Zakaryan ailesinin Ermeni prensleri Selçuklu Türklerini mağlup ederek Kuzey ve Doğu Ermenistan'da, Gürcistan Krallığı'nın himayesinde devam eden Zakaryan Ermenistanı olarak bilinen yarı bağımsız bir prenslik kurdu. Orbelyan Hanedanı, ülkenin çeşitli yerlerinde, özellikle Sünik ve Vayots Dzor'da kontrolü Zakaryanlarla paylaşırken Artsah ve Utik'i Hasan Celalyan Hanedanı kontrol ediyordu.[68]

Erken Modern dönem

[değiştir | kaynağı değiştir]
Daha fazla bilgi: İran Ermenistanı (1502-1828), Osmanlı Ermenileri ve Rusya Ermenistanı
1501-1502'de, Revan da dahil olmak üzere Doğu Ermenistan topraklarının çoğu, Şah İsmail liderliğindeki İran'ın yeni ortaya çıkan Safevî Hanedanı tarafından ele geçirildi.

1230'larda Moğol İmparatorluğu, Zakaryan Ermenistanı'nı ve ardından Ermenistan'ın geri kalanını ele geçirdi. Moğol istilalarını kısa süre sonra, 13. yüzyıldan 15. yüzyıla kadar devam eden Karakoyunlu, Timur hanedanı ve Akkoyunlu gibi diğer Orta Asya kabilelerinin istilaları izledi. Ardı arkası kesilmeyen her biri ülkeyi yıkıma uğratan istilaların ardından Ermenistan zamanla zayıfladı.[69]

16. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu ve İran'ın Safevi Hanedanı Ermenistan'ı böldü. 16. yüzyılın başlarından itibaren hem Batı Ermenistan hem de Doğu Ermenistan Safevi İmparatorluğu'nun eline geçti.[70][71] Batı Asya'da yüz yıl sürecek olan Türk-İran jeopolitik rekabeti nedeniyle, Osmanlı-İran Savaşları sırasında bölgenin önemli bölümleri için iki rakip imparatorluk arasında sık sık savaşlar gerçekleşti. Batı Ermenistan Kasr-ı Şirin Antlaşması ile Osmanlı egemenliğinde kalırken[72] Doğu Ermenistan sırasıyla Safevi, Afşar ve Kaçar hanedanları tarafından yönetildi.

1604'ten itibaren Safevî Hükümdarı I. Abbas, kuzeybatı sınırını herhangi bir Osmanlı gücüne karşı korumak için bölgede "yakıp yıkma taktiği" uyguladı. Bu, Ermeni kitlelerini anavatanlarının dışına zorla yerleştirmeyi içeren bir politikaydı.[73]

Sırasıyla Rus-İran Savaşı (1804-13) ve Rus-İran Savaşı'nın (1826-28) ardından 1813 Gülistan Antlaşması ve 1828 Türkmençay Antlaşması ile Kaçar Hanedanı, Revan ve Karabağ hanlıklarından oluşan Doğu Ermenistan'ı geri dönülmez bir şekilde Rus İmparatorluğu'na vermek zorunda kaldı.[74][75] Bu döneme Rusya Ermenistanı adı verilir.

Erivan kalesinin 1827'de Rus-İran Savaşı sırasında Rus birlikleri tarafından ele geçirilmesi, Franz Roubaud tarafından resmedilmiştir.

Batı Ermenistan hâlâ Osmanlı yönetimi altında kalırken Ermenilere kendi anklavları içinde çeşitli özerklikler verildi ve Türkler de dahil imparatorluktaki diğer gruplar ile uyum içinde yaşadılar. Ancak katı bir Müslüman toplum yapısı altındaki Hristiyanlar olarak Ermeniler yaygın bir ayrımcılığa maruz kaldılar. Osmanlı İmparatorluğu içinde daha fazla hak için isyan etmelerine karşılık olarak Sultan II. Abdülhamid, 1894 ile 1896 yılları arasında Ermenilere karşı devlet destekli katliamlar düzenledi ve tahmini olarak 80.000 ila 300.000[76] kişinin ölümüne neden oldu. Hamidiye Katliamları olarak geçen katliamlar sonrası Abdülhamid, Batı tarafından "Kızıl Sultan" ve "Kanlı Sultan" isimleri ile anılmaya başladı.[77]

1890'larda, yaygın olarak Taşnaktsutyun olarak bilinen Ermeni Devrimci Federasyonu, imparatorlukta reformu savunan çeşitli küçük grupları birleştirmek ve "imparatorluğun Ermeni nüfuslu bölgelerini katliamlardan korumak" amacıyla Osmanlı İmparatorluğu'na karşı faaliyete geçti. Taşnaktsutyun üyeleri ayrıca Ermeni sivilleri silahlı direniş yoluyla savunan Ermeni fedai grupları kurdu. Ayrıca Taşnaklar, "özgür, bağımsız ve birleşik" bir Ermenistan yaratma gibi daha geniş bir hedef için de faaliyetlerini yürütseler de bazen bağımsızlık yerine özerkliği savunmak gibi daha gerçekçi bir yaklaşım lehine bu hedefi bir kenara bırakıyorlardı.

Osmanlı İmparatorluğu çöküş dönemimde 1908'de Jön Türk Devrimi Sultan Abdülhamid hükûmetini devirdi. Nisan 1909'da Osmanlı İmparatorluğu'nun Adana Vilayeti'nde 20.000-30.000 kadar Ermeni'nin ölümüyle sonuçlanan Adana Katliamı meydana geldi. İmparatorlukta yaşayan Ermeniler, İttihat ve Terakki'nin ikinci sınıf statülerini değiştirmesini umuyorlardı. Yeniköy Antlaşması (1914) ile Ermeni meseleleri üzerine bir genel müfettiş atanarak çözümler sunuldu.[78]

Birinci Dünya savaşı ve Ermeni Kırımı

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Ermeni Kırımı
1915 Ermeni Kırımı kurbanları

Birinci Dünya Savaşı'nın patlak vermesi, Kafkasya ve İran cephelerinde Osmanlı İmparatorluğu ile Rus İmparatorluğu arasında çatışmaya yol açtı. İstanbul'daki yeni hükûmet, Rus İmparatorluk Ordusu'nda bir grup Ermeni gönüllü olması sebebiyle Ermenilere güvensizlik ve şüpheyle bakıyordu. 24 Nisan 1915'te Ermeni aydınları Osmanlı yetkilileri tarafından tutuklandı ve Tehcir Kanunu (29 Mayıs 1915) ile Anadolu'da yaşayan Ermenilerin büyük bir bölümü yaşadıkları şehirlerden başka yerlere sürüldü. Tehcir ve katliamlar ile Osmanlı hükûmeti tarafından Ermenilere karşı etnik temizlik gerçekleştirildi.[79][80]

Kırım iki aşamada uygulandı: sağlam erkek nüfusun katliamlar yoluyla toptan öldürülmesi ve askere alınanların zorunlu çalışmaya tabi tutulması; ardından kadınların, çocukların, yaşlıların ve sakatların Suriye Çölü'ne doğru ölüm yürüyü ile sürülmesi. Askerî refakatçiler tarafından sürülen sürgünler, yiyecek ve sudan mahrum bırakıldı ve periyodik olarak soygun, tecavüz ve katliam olaylarına maruz kaldı.[81][82] Bölgede Osmanlı İmparatorluğu'nun faaliyetlerine isyan eden gösteren yerel Ermeni direniş örgütleri bulunuyordu. 1915-1917 olayları, Ermeniler ve Batılı tarihçilerin büyük çoğunluğu tarafından devlet destekli toplu katliamlar veya soykırım olarak kabul edilmektedir.[83]

Türk makamları soykırım teriminin, Osmanlı yönetiminin son yıllarında gerçekleşen kitlesel katliamlarını tanımlamak için doğru bir terim olmadığını iddia ederek, bu terimi kullanmaktan kaçınmakta ve soykırım iddialarını reddetmektedir. Ermeni Kırımı, modern dönemde gerçekleşen ilk soykırımlardan biri olarak kabul edilmektedir.[84][85] Arnold J. Toynbee tarafından yapılan araştırmaya göre, 1915'ten 1916'ya kadar olan tehcir sırasında tahminen 600.000 Ermeni öldü. Ancak bu rakam, kırımın yalnızca ilk yılını ifade etmektedir ve 24 Mayıs 1916'da raporun derlenmesinden sonra ölen veya öldürülenleri hesaba katmamaktadır.[86] Uluslararası Soykırım Alimler Cemiyeti ölü sayısının "bir milyondan fazla" olduğunu belirtiyor.[87] Öldürülen toplam insan sayısının 1 ila 1,5 milyon arasında olduğu tahmin edilmektedir.[88]

Ermenistan ve Ermeni diasporası, 30 yılı aşkın süredir olayların resmî olarak soykırım olarak tanınması için kampanya yürütmektedir. Bu olaylar geleneksel olarak her yıl 24 Nisan Ermeni Şehitler Günü veya Ermeni Soykırımı Günü'nde anılır.[89]

Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti
  Ermenistan ve Karabağ Konseyi tarafından tutulan bölge
  Hiçbir zaman yürürlüğe girmeyen Sevr Antlaşması ile Ermenistan'a verilen bölge[90]
Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti hükûmet binası (1918-1920)

Nikolay Yudeniç komutasındaki Rus Kafkas İmparatorluk Kuvvetleri, gönüllü birliklerdeki Ermeniler ve Andranik Ozanyan ile Tovmas Nazarbekyan liderliğindeki Ermeni milisleri Birinci Dünya Savaşı sırasında Osmanlı Ermenistanı'nın çoğunu ele geçirmeyi başarsa da, kazanımları 1917 Bolşevik Devrimi ile kaybedildi. O zamanlar, Rusya kontrolündeki Doğu Ermenistan, Gürcistan ve Azerbaycan, Transkafkasya Demokratik Federatif Cumhuriyeti olarak bir araya gelmeye çalıştı. Ancak bu federasyon, Şubat 1918'den üç partinin de feshetme kararı aldığı Mayıs 1918'e kadar sürdü. Sonuç olarak, Doğu Ermenistan'ın Taşnaktsutyun hükûmeti, Aram Manukyan liderliğinde 28 Mayıs'ta Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti olarak bağımsızlığını ilan etti.

Demokratik Cumhuriyet'in kısa ömürlü bağımsızlığı savaş, toprak anlaşmazlıkları, büyük çaplı isyanlar ve beraberinde ülkeye salgın hastalıklar getiren ve açlık sorununun ortaya çıkmasına sebep olan Osmanlı Ermenistanı'ndan gelen kitlesel bir mülteci akınıyla uğraşmakla geçti.

Savaşın sonunda galip gelen güçler Osmanlı İmparatorluğu'nu bölmeye çalıştılar. İtilaf Devletleri ile Osmanlı İmparatorluğu arasında 10 Ağustos 1920'de imzalanan Sevr Antlaşması, Ermeni cumhuriyetinin varlığını sürdürmeyi ve eski Osmanlı Ermenistanı topraklarını ona bağlamayı taahhüt ediyordu. Ermenistan'ın yeni sınırları Amerika Birleşik Devletleri Başkanı Woodrow Wilson tarafından çizildiğinden, Osmanlı Ermenistanı "Wilson Ermenistanı" olarak da anılıyordu. Antlaşmanın imzalanmasından birkaç gün önce, 5 Ağustos 1920'de, Kilikya'daki de facto Ermeni yönetimi olan Ermeni Ulusal Birliği'nden Mihran Damadyan, Kilikya'nın -Fransız himayesi altındaki özerk bir Ermeni cumhuriyeti olarak- bağımsızlığını ilan etti.[91]

Ermenistan'ın Amerika'nın himayesinde bir manda hâline getirilmesi bile düşünülse de antlaşma, Anadolu Hareketi tarafından reddedildi ve yürürlüğe girmedi. Hareket antlaşmayı, kendisini Türkiye'nin meşru hükûmeti ilan etmek için fırsat olarak kullandı ve İstanbul merkezli monarşiyi Ankara merkezli bir cumhuriyetle değiştirdi.

11. Kızıl Ordu'nun Erivan şehrinde ilerleyişi

1920'de Türk milliyetçi güçleri doğuda yeni doğan Ermeni cumhuriyetini ele geçirdi. Kazım Karabekir komutasındaki Türk kuvvetleri, 93 Harbi sonrasında Rusya'nın ilhak ettiği Ermeni topraklarını ele geçirdi ve eski Aleksandropol şehrini (bugünkü Gümrü) işgal etti. Şiddetli çatışma 2 Aralık 1920'de Gümrü Antlaşması ile sona erdi. Antlaşma, Ermenistan'ı askerî kuvvetlerinin çoğunu silahsızlandırmaya, Sevr Antlaşması ile kendisine verilen tüm eski Osmanlı topraklarından geri çekilmeye ve Sevr Antlaşması'nda kendisine verilen tüm "Wilson Ermenistanı"ndan vazgeçmeye zorladı. Eşzamanlı olarak, Sergo Orconikidze komutasındaki Sovyet On Birinci Ordusu, 29 Kasım'da Karavansaray'dan (bugünkü İcevan) Ermenistan'ı işgal etmeye başladı. 4 Aralık'ta Orconikidze'nin güçleri Erivan'a girdi ve kısa ömürlü Ermeni cumhuriyeti çöktü.[92]

Cumhuriyetin düşüşünden kısa süre sonra Şubat Ayaklanması, 1921'de gerçekleşti ve 26 Nisan'da Garegin Njdeh komutasındaki Ermeni kuvvetleri tarafından Zengezur'da hem Sovyet hem de Türk müdahalelerine karşı savaşan Dağlık Ermenistan Cumhuriyeti kuruldu. Sovyetlerin Sünik bölgesini Ermenistan sınırlarına dahil etmeyi kabul etmesinin ardından isyan sona erdi ve 13 Temmuz'da Kızıl Ordu bölgenin kontrolünü ele geçirdi.

Ermenistan SSC

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti
Ortasında Ağrı Dağı'nın tasvir edildiği Sovyet Ermenistanı arması

Ermenistan, Kızıl Ordu tarafından ilhak edildi ve 4 Mart 1922'de Gürcistan ve Azerbaycan ile birlikte Transkafkasya SFSC'nin (TSFSC) bir parçası olarak Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği'ne dahil edildi.[93][94] Bu ilhakla birlikte, Gümrü Antlaşması'nın yerini Türk-Sovyet Kars Antlaşması aldı. Antlaşmada Türkiye Kars, Ardahan ve Iğdır şehirlerinin karşılığında, Sovyetler Birliği'nin liman kenti Batum ile Acara'nın kontrolünü ele geçirmesine izin verdi.[93][94]

TSFSR, 1922'den üç ayrı birime (Ermenistan SSC, Azerbaycan SSC, Gürcistan SSC) bölündüğü 1936'ya kadar varlığını sürdürdü.[95] Ermeniler, Osmanlı İmparatorluğu'nun çalkantılı son yıllarının aksine, SSCB içinde göreli bir istikrar dönemi yaşadılar. SSCB'nin seküler politikalarıyla mücadele eden kilise için durum zordu. Vladimir Lenin'in ölümünden sonra Komünist Parti genel sekreteri Josef Stalin yavaş yavaş kendisini SSCB'nin diktatörü olarak kabul ettirdi. Stalin döneminde Sovyetler Birliği genelinde milyonlarca insanın hayatına mal olan kitlesel baskılar yaşandı.

Ermenistan, İkinci Dünya Savaşı'nda herhangi bir muharebeye sahne olmadı. Savaş sırasında Kızıl Ordu'da tahminen 500.000 Ermeni (nüfusun yaklaşık üçte biri) görev yaptı ve 175.000 kişi öldü.[96]

Josef Stalin'in 1953'te ölümü ve Nikita Kruşçev'in SBKP'nin yeni genel sekreteri olarak ortaya çıkmasının ardından bölgedeki özgürlük indeksinde bir iyileşme görüldüğü iddia ediliyor. Bunun etkisiyle de Ermenistan'ın SSC'sindeki yaşam da hızlı bir şekilde gelişmeye başlıyordu. Stalin döneminde sınırlandırılan kilise, 1955'te Katolikos I. Vazgen'in göreve geçmesiyle yeniden canlandı. 1967'de Erivan'daki Hrazdan vadisinin yukarısındaki Tsitsernakaberd tepesinde Ermeni Kırımı kurbanları için bir anıt inşa edildi.

Ermeniler, Dağlık Karabağ Özerk Oblastı'nın Ermenistan SSC ile birleştirilmesi talebiyle Erivan'ın merkezindeki Özgürlük Meydanı'nda toplanırken.

1980'lerde Gorbaçov döneminde Glasnost ve Perestroyka reformları ile Ermeniler, Sovyet yapımı fabrikaların getirdiği kirliliğe karşı çıkarak ülkeleri için daha iyi çevre bakımı talep etmeye başladılar. O zamanlarda Sovyet Azerbaycanı ile çoğunluğu Ermenilerden oluşan[97] özerk bölgesi Dağlık Karabağ arasında da gerilimler yaşanıyordu. 1970 yılında Azerbaycan'da yaklaşık 484.000 Ermeni yaşıyordu.[98] Karabağ Ermenileri, Sovyet Ermenistanı ile birleşme talep ettiler. Ermenistan'daki Karabağ Ermenilerini destekleyen barışçıl protestolar, Azerbaycan'da Sumgayıt'ta olduğu gibi Ermeni karşıtı pogromlarla ve ardından Ermenistan'da Azerbaycan karşıtı şiddet olayları ile karşılandı.[99] Bu sorunları Ermenistan'da 1988'de 7.2 büyüklüğündeki yıkıcı bir deprem takip etti.[100]

Gorbaçov'un Ermenistan'ın herhangi bir sorununu hafifletememesi Ermeniler arasında hayal kırıklığı yarattı ve artan bir bağımsızlık talebini daha da artırdı. Mayıs 1990'da, Sovyet Kızıl Ordusu'ndan ayrı bir savunma gücü olarak hizmet veren Yeni Ermeni Ordusu kuruldu. Ermeniler 1918'de Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti'nin yıldönümünü anmaya karar verdiklerinde, Yeni Ordu ile Erivan'daki Sovyet İç Güvenlik Kuvvetleri birlikleri arasında kısa süre sonra çatışmalar çıktı. Şiddetli olaylar tren istasyonunda İç Güvenlik Kuvvetleri ile bir çatışmada öldürülen beş Ermeni'nin ölümüyle sonuçlandı. Oradaki tanıklar, İç Güvenlik Kuvvetlerinin aşırı güç kullandığını ve çatışmayı kendilerinin başlattığını iddia etti.

Başkent yakınlarındaki Sovetaşen'de Ermeni milisler ile Sovyet birlikleri arasında daha fazla çatışma çıktı ve çatışmalar çoğu Ermeni olmak üzere 26'dan fazla kişinin ölümüyle sonuçlandı. Ocak 1990'daki Bakü Pogromu, Azerbaycan'ın başkenti Bakü'deki 200.000 Ermeni'nin neredeyse tamamını Ermenistan'a kaçmaya zorladı.[101] 23 Ağustos 1990'da Ermenistan topraklarında kendi egemenliğini ilan etti. 17 Mart 1991'de Ermenistan, Baltık devletleri, Gürcistan ve Moldova ile birlikte ülke çapındaki referandumu boykot etti ve referanduma katılan seçmenlerin %78'i Sovyetler Birliği'nin reforme edilmiş bir biçimde varlığını sürdürmesi için oy kullandı.[102]

Ermenistan Cumhuriyeti

[değiştir | kaynağı değiştir]
Dağlık Karabağ'daki çatışmalar sırasında Ermeni askerler (2008)

21 Eylül 1991'de Ermenistan, Moskova'daki başarısız darbe girişiminden sonra bağımsızlığını resmen ilan etti. Ermeni nüfuslu Dağlık Karabağ'ın ülkeyle birleşmesi için Karabağ hareketine liderlik ederek öne çıkan[103] Levon Ter-Petrosyan, 16 Ekim 1991'de halk tarafından, yeni bağımsızlığını kazanmış Ermenistan Cumhuriyeti'nin ilk devlet başkanı seçildi. 26 Aralık 1991'de Sovyetler Birliği dağıldı ve Ermenistan'ın bağımsızlığı tanındı.

Ter-Petrosyan, komşu Azerbaycan ile Birinci Dağlık Karabağ Savaşı'nı Savunma Bakanı Vazgen Sarkisyan ile birlikte yönetti. Sovyet sonrası ilk yıllar, Azerbaycan Halk Cephesi'nin Karabağ sorunundan dolayı Ermenistan'a karşı bir demiryolu ve hava ablukası başlatması için Azerbaycan SSC'ye yaptığı baskının başarılı olması sonucu yaşanan ekonomik zorluklarla gölgelendi.[103] Bu hareket, kargo ve malların %85'inin demiryolu trafiğiyle ulaştığı Ermenistan ekonomisini ciddi bir şekilde zayıflattı. 1993 yılında Türkiye, Azerbaycan'ı desteklemek için Ermenistan ile diplomatik ilişkilerini kesip sınırı kapatarak ablukaya katıldı.[104][105]

Ermenistan'ın yeniden bağımsızlığının 20. yıldönümü sebebiyle Erivan'da düzenlenen geçit töreni 821 Eylül 2011)

Karabağ Savaşı, 1994 yılında Rusya'nın aracılık ettiği ateşkesin yürürlüğe girmesiyle sona erdi. Savaş sonucunda Ermenistan Dağlık Karabağ'ın neredeyse tamamı da dahil olmak üzere Azerbaycan'ın uluslararası kabul görmüş topraklarının %16'sını işgal etti.[106] Ermenistan destekli güçler, 2020 yılına kadar bu bölgenin neredeyse tamamının kontrolünü elinde tuttu. Tam bir çözüm bulunamadığı için hem Ermenistan hem de Azerbaycan ekonomileri zarar gördü ve Ermenistan'ın Türkiye ve Azerbaycan ile olan sınır kapıları da kapalı kaldı. Hem Azerbaycan hem de Ermenistan 1994'te ateşkesi kabul ettiğinde, tahminen 30.000 kişi çatışmalar sırasında ölmüş ve bir milyondan fazla kişi de yerinden edilmişti.[107]

21. yüzyılda Ermenistan birçok zorlukla karşı karşıya kaldı. Ülke piyasa ekonomisine tam geçiş yapmıştır. Bir araştırma, Ermenistan'ı dünyanın en "ekonomik olarak en özgür" 41. ülkesi olarak sıralamıştır (2014 (2014) itibarıyla).[108] Avrupa, Arap Birliği ve Bağımsız Devletler Topluluğu ile ilişkileri Ermenistan'ın ticaret hacmini artırmasına olanak sağlamıştır.[109][110] Gaz, petrol ve diğer kaynaklar iki yoldan ülkeye ulaşıyor: İran ve Gürcistan. Ermenistan her iki ülke ile de samimi ilişkiler sürdürmektedir.[111]

2018 Ermenistan protestoları, Sivil Sözleşme partisinden Ermenistan parlamentosu üyesi Nikol Paşinyan'ın liderliğinde, çeşitli siyasi ve sivil gruplar tarafından Nisan-Mayıs 2018 arasında düzenlenen bir dizi hükûmet karşıtı protesto idi. Protestolar ve yürüyüşler ilk olarak Serj Sarkisyan'ın üst üste üçüncü kez Ermenistan Devlet Başkanı olarak görev yapmasına tepki olarak başlasa da daha sonra genel olarak Cumhuriyetçi Parti hükûmetine karşı düzenlendi. Paşinyan bunu "kadife devrim" olarak ilan etti.[112]

Mart 2018'de Ermeni parlamentosu Armen Sarkisyan'ı Ermenistan'ın yeni devlet başkanı olarak seçti. Başkanlığın yetkisini azaltmaya yönelik tartışmalı anayasal reform hayata geçirilirken başbakanın yetkisi daha da güçlendirildi.[113] Mayıs 2018'de parlamento, muhalefet lideri Nikol Paşinyan'ı yeni başbakan olarak seçti. Selefi Serj Sarkisyan, hükûmet karşıtı gösterilerin ardından, iki hafta önce istifa etmişti.[114]

27 Eylül 2020'de çözülmemiş Dağlık Karabağ sorunu nedeniyle topyekûn bir savaş patlak verdi.[115] Hem Ermenistan hem de Azerbaycan silahlı kuvvetleri askeri ve sivil kayıplar bildirdi.[116] Ermenistan ile Azerbaycan arasında altı haftalık savaşı sona erdirmek için imzalanan Dağlık Karabağ Ateşkes Antlaşması, birçok kişi tarafından Ermenistan'ın yenilgisi ve teslim olması olarak görüldü.[117] Bir yıl boyunca süren protestolar, erken seçimleri zorunlu kıldı.

20 Haziran 2021'de Paşinyan'ın Sivil Sözleşme partisi erken parlamento seçimini kazandı. Ermenistan Devlet Başkanı Armen Sarkisyan, Başbakan Vekili Nikol Paşinyan'ı resmen başbakanlığa atadı.[118] Ocak 2022'de Ermenistan Devlet Başkanı Armen Sarkisyan, anayasanın artık cumhurbaşkanına yeterli yetki veya etki vermediğini belirterek görevden istifa etti.[119] 3 Mart 2022'de Vahagn Haçaturyan, ikinci tur parlamento oylamasında Ermenistan'ın beşinci devlet başkanı seçildi.[120] Sonraki ay daha fazla protesto patlak verdi.[121]

Coğrafya

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Ermenistan coğrafyası

Ermenistan jeopolitik Transkafkasya (Güney Kafkasya) bölgesinde, Güney Kafkas Dağları ve onların Karadeniz ile Hazar Denizi arasındaki ovalarında ve Ermenistan Yaylası'nın kuzeydoğusunda yer alan denize kıyısı olmayan bir ülkedir.[122] Batı Asya'da,[123] Ermeni Yaylası'nda yer alan ülke; batıda Türkiye, güneyde Nahçıvan eksklavı ve İran'la, kuzeyde Gürcistan, doğuda ise Azerbaycan ve Rus barış gücünün bulunduğu Laçın Koridoru ile çevrelenmiştir.[11] Ermenistan 38° ve 42 °K enlemleri ile 43° ve 47 °D meridyenleri arasında yer alır. İki karasal ekolojik bölge içerir: Kafkasya karma ormanları ve Doğu Anadolu dağ bozkırları.[124]

Ermenistan bakır, demir, boksit, molibden, altın, kurşun ve çinkoca zengindir. Büyük ponza, mermer, tüf, perlit, kireç taşı, bazalt ve tuz yatakları da bulunmaktadır.[125] Ermenistan, Arap ve Avrasya levhalarının yöneldiği bölgede yer almaktadır ve bundan dolayı tarih boyunca bölgede birçok büyük deprem meydana gelmiştir.[126] 1988 Spitak Depremi, 25.000 kişinin ölümüne ve Spitak şehrin neredeyse tamamen yıkılmasına sebep olmuştur.

Topoğrafya

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ermenistan'ın dağlık ve volkanik topoğrafyası.

Ermenistan'ın karasal alanı 29.743 kilometrekare (11.484 sq mi) olmakla beraber bu arazi çoğunlukla dağlıktır.[122] Arazinin dağlık olmasının bir sonucu olarak bölgede hızlı akan nehirler ve tarıma uygun çok az toprak bulunmaktadır.[127] Ülkenin en yüksek dağı Alagöz'ün zirvesi deniz seviyesinden 4.090 metre (13.419 ft) yüksektedir ve hiçbir noktası deniz seviyesinin 390 metre (1.280 ft) altında değildir.[128] Ülke ortalama yüksekliği bakımından dünyadaki en yüksek 10. ülke olup, İsviçre ve Nepal'den daha fazla (%85.9) dağlık alana sahiptir.[129]

Ağrı Dağı, 5.137 metre (16,854 fit) ile bölgedeki en yüksek dağdır. Günümüzde Türkiye hudutları içerisinde yer alan dağ Ermenistan'dan açıkça görülebilmektedir. Ermeniler tarafından sembolik açıdan önem taşıyan bu dağa ülkenin ulusal ambleminde yer verilmiştir.[130][131][132]

İklim

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ermenistan'ın Köppen-Geiger iklim sınıflandırma haritası.[133]

Ermenistan belirgin bir şekilde dağlık karasal iklim görülmektedir. Yazlar hazirandan eylül ortasına kadar sıcak, kurak ve güneşli geçer. Sıcaklık 22 ve 36 °C (72 ve 97 °F) arasında değişmektedir.[122] Bununla birlikte düşük nem seviyesi, yüksek sıcaklıkların etkisini azaltır. İlkbaharlar kısa, sonbaharlar uzundur.

Kışlar bol miktarda kar yağışıyla geçer ve oldukça soğuktur. Sıcaklık -10 ve -5 °C (14 ve 23 °F) arasında değişir. Kış sporu meraklıları, Erivan'a otuz dakikalık mesafede bulunan Tsahkadzor tepelerinde kayak yapmaktadırlar. Ermenistan yaylalarında yer alan Sevan Gölü, deniz seviyesinden 1.900 metre (6.234 ft) yüksektedir. Ülkenin ortalama yağış oranı Aras Vadisi ve çevresinde senede 250 milimetre, en yüksek rakımlarda ise 800 milimetredir.[134]

Çevre

[değiştir | kaynağı değiştir]
2000–2012 yılları arasında Ermenistan, Azerbaycan, Gürcistan, Rusya, Almanya, İtalya ve ABD'de kişi başına metrik ton cinsinden düşen karbondioksit emisyonları. Dünya Bankası verileri.

Ermenistan, 2018 Çevresel Performans Endeksi'nde (EPI) 180 ülke arasında 63. sırada yer aldı. Çevresel sağlık alt endeksindeki sıralaması (EPI'de %40 ağırlıklı) 109 iken, Ermenistan'ın Ekosistem Canlılığı alt endeksindeki sıralaması (EPI'de %60 ağırlıklı) 27. sıradır.[135] Nüfusun maruz kaldığı düşük hava kalitesi ve ülkenin Çevresel sağlık alt dizin sıralaması tatmin edici düzeyde değildir.

Ermenistan'ın geri dönüşüm ve atık işleme tesisleri gelişmemiştir. Yakın bir tarihte Hrazdan kenti yakınlarındaki 10 çöplüğünün kapatılmasına imkan verecek bir atık işleme tesisi kurulması planlanmaktadır.

Ermenistan'da bol miktarda yenilenebilir enerji kaynaklarının (özellikle hidroelektrik ve rüzgâr enerjisi) mevcudiyetine ve AB yetkililerinden Metsamor'daki nükleer santralin kapatılması çağrısına rağmen[136] Ermeni Hükûmeti, yeni küçük modüler nükleer reaktörler kurma olasılıklarını araştırmaktadır. 2018 yılında, mevcut nükleer santralin güvenliğini artırmak ve enerji üretimini yaklaşık %10 artırmak için modernizasyon planlanmaları yapılmaktadır.[137][138]

Ermenistan, 2018 Orman Peyzaj Bütünlüğü Endeksi'nde ortalama 5,46/10 puanla dünya genelinde 172 ülke arasında 99'uncu sırada yer almıştır.[139]

Hükûmet ve siyaset

[değiştir | kaynağı değiştir]
Erivan'daki Ulusal Meclis

Ermenistan temsilî bir parlamenter demokratik cumhuriyettir. Ermeni anayasası, Nisan 2018'e kadar yarı başkanlık cumhuriyet sistemine bağlı kalmıştır.

Mevcut Ermenistan Anayasası'na göre devlet başkanı büyük ölçüde temsilî görevler üstlenen devlet başıdır. Başbakan ise hükûmetin başıdır ve yürütme yetkisini kullanır.

Yasama yetkisi, tek meclisli bir parlamento olan Ulusal Meclis'e verilmiştir.

Ülke Kırılgan Devletler Endeksi'nin 2006'daki ilk raporundan en son yayımlanan 2019 raporuna kadar komşu ülkelerden daha iyi sıralara yerleşti (2011 dışında).[140]

Ermenistan'da on sekiz yaşını geçen herkes oy hakkına sahiptir.[141][142]

Dış ilişkiler

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Ermenistan'ın dış ilişkileri
ABD Bakanı Mike Pompeo, Ermenistan Devlet Başkanı Armen Sarkisyan ile birlikte

2 Mart 1992'de Birleşmiş Milletler'e üye olan Ermenistan, bir dizi kuruluşun katılımcısı ve uluslararası anlaşmaların imzacısı olmuştur. Aynı zamanda Avrupa Konseyi, Asya Kalkınma Bankası, Avrupa Yeniden Yapılanma ve Kalkınma Bankası , Bağımsız Devletler Topluluğu, Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı, Uluslararası Para Fonu, Dünya gibi uluslararası kuruluşların üyesidir. Ticaret Örgütü, Dünya Gümrük Örgütü, Karadeniz Ekonomik İşbirliği Örgütü ve La Francophonie ve CSTO gibi askerî ittifakların bir üyesidir. Ayrıca NATO'nun Barış için Ortaklık programına ve Avrupa-Atlantik Ortaklık Konseyi'ne katılır. 2004'te Ermeni kuvvetleri, Kosova'da NATO liderliğindeki uluslararası bir güç olan KFOR'a katıldı. Ermenistan aynı zamanda Arap Birliği,[143] Amerikan Devletleri Örgütü, Pasifik İttifakı, Bağlantısızlar Hareketi'nin gözlemci üyesidir ve Şanghay İşbirliği Örgütü ile diyalog ortağıdır. Ermenistan, Fransa ile olan tarihsel bağlarının bir sonucu olarak 2018 yılında iki yılda bir düzenlenen Frankofoni zirvesine ev sahipliği yapmak üzere seçildi.[144]

Azerbaycan ile ilişkileri soğuktur, bu iki ülkenin arasında diplomatik ilişki bulunmamaktadır.[145] Özellikle Karabağ Savaşı ve bunun etkileri nedeniyle gerilimler vardır. 1994'te bir ateşkes anlaşması yapılmasına rağmen, savaştan önce Azerbaycan toprağı olan bölge (eski sınırların %16'sı) günümüzde Ermenistanlılar tarafından kontrol edilmektedir.[122][146] Azerbaycan'da yaşadığı yerden zorunlu göç etmek zorunda kalan yaklaşık 528.000 kişi ve Ermenistan'dan kaçan 300.000 Azeri sığınmacı bulunmaktadır.[146]

Türkiye, Ermenistan'ın bağımsızlığını 16 Aralık 1991 tarihinde[147] tanıyarak ülkeyi tanıyan dünyanın ilk ülkelerinden birisi olmuştur.[148] Buna rağmen, Ermenistan ile Türkiye arasındaki diplomatik ilişkiler hâlâ mesafelidir. Ermenistan anayasası, Türkiye ile olan sınır antlaşmasının eski hükûmetin Sovyetler Birliği tarafından kontrolünün ardından imzalanmasını gerekçe göstererek sınırı hukukî olarak tanımamaktadır. 1993'te Türkiye, Ermeni güçlerinin de jure Azerbaycan topraklarını işgal etmesi nedeniyle Ermenistan ile sınırını kapatmıştır ve bu sınır günümüzde de kapalıdır.[149]

Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin, Ermenistan Başbakanı Nikol Paşinyan ile el sıkışıyor.

10 Ekim 2009'da Ermenistan ve Türkiye, diplomatik bağların yeniden tesis edilmesi ve sınırlarının yeniden açılmasına ilişkin protokol imzaladılar.[150] Protokollerin yürürlüğe girebilmesi için ulusal parlamentolarda oylama yapılmalıydı. Ermenistan'da protokoller meclise gönderilmeden önce anayasaya uygunluğun onaylanması için Anayasa Mahkemesine gönderildi. Anayasa Mahkemesi, üç ana konunun altında yatan protokollerin ön sözüne atıfta bulundu.[151] Protokollerin uygulanmasının Ermenistan'ın Kars Antlaşması ile tesis edilen mevcut Türkiye-Ermenistan sınırını resmen tanıdığı anlamına gelmediği belirtildi. Bunun sonucunda Anayasa Mahkemesi protokollerin ana gerekçelerinden birini, yani "iki ülke arasındaki mevcut sınırın ilgili uluslararası hukuk antlaşmalarıyla tanımlandığı şekilde karşılıklı olarak tanınmasını" reddetti.[151][152] Daha sonra Ermenistan, Protokollerin onay sürecini askıya aldığını 23 Nisan 2010 tarihli bir nota ile Türkiye'nin Tiflis Büyükelçiliğine bildirdi.[153] Türk Hükûmeti için Protokollerden çekilme nedeni de buydu.[154]

İki komşusuyla da kötü ilişkileri olması sebebiyle Ermenistan'ın Rusya ile yakın güvenlik bağları vardır. Rusya, Ermenistan hükûmetinin talebi üzerine Gümrü şehrine askerî üs kurmuştur. Rusya ile olan iyi ilişkilerine karşılık Ermenistan, son yıllarda Avrupa-Atlantik devletleriyle ilişkilerini geliştirmeye çalışmaktadır. Özellikle ABD ile Ermeni diasporası aracılığıyla iyi ilişkiler sürdürmektedir. ABD Nüfus Bürosu'na göre ülkede 427.822 Ermeni yaşamaktadır.[155]

Rusya Devlet Başkanı Dmitri Medvedev, Erivan'daki Ermeni Soykırımı anıtında.

Azerbaycan ve Türkiye'nin sınır ablukaları nedeniyle Ermenistan, özellikle ekonomik alanda güney komşusu İran'a bağımlıdır. İran'dan Ermenistan'a giden bir doğalgaz boru hattının inşası da dahil olmak üzere iki ülke arasında ekonomik projeler geliştirilmektedir.

Ermenistan, Avrupa Konseyi üyesidir ve özellikle Fransa ve Yunanistan gibi üye devletleri başta olmak üzere Avrupa Birliği ile dostane ilişkiler sürdürmektedir. Ocak 2002'de Avrupa Parlamentosu, Ermenistan'ın gelecekte AB'ye girebileceğini kaydetti.[156] 2005 yılında yapılan bir anket, Ermenistan nüfusunun %64'ünün AB'ye katılma taraftarı olduğunu bildirdi.[157]

Eski bir Sovyetler Birliği cumhuriyeti ve gelişen bir demokrasiye sahip olan Ermenistan, Avrupa Birliği ile müzakerelere başlamış ve 2013 yılında AB ile Derin ve Kapsamlı Serbest Ticaret Bölgesi ile bir Ortaklık Anlaşması imzalamak için müzakereleri tamamlamıştı. Ancak hükûmet anlaşmayı sonuçlandırmamayı tercih etti ve bunun yerine Avrasya Ekonomik Birliği'ne katıldı.[158][159][160] Buna rağmen Ermenistan ve AB, 24 Kasım 2017'de AB-Ermenistan Kapsamlı ve Genişletilmiş Ortaklık Anlaşması'nı (CEPA) onayladı. Anlaşma, AB ile Ermenistan arasındaki ilişkiyi yeni bir ortaklık düzeyine taşımakta, ekonomik, ticari ve siyasi alanlarda işbirliğini daha da geliştirmekte ve yatırım olanaklarını iyileştirmeyi, Ermeni hukukunu kademeli olarak AB müktesebatına yaklaştırmayı amaçlamaktadır.[161][162][163]

Brüksel'de resmî olarak böyle bir plan bulunmamakla birlikte ülke, yasal olarak gerekli standartları ve kriterleri karşılaması kaydıyla muhtemel bir AB üyesi olarak görülme hakkına sahiptir.[164][165][166][167] Ermenistan, Avrupa Birliği'nin Avrupa Komşuluk Politikası'na (ENP) dahildir. 24 Kasım 2017'de imzalanan Ermenistan-AB Kapsamlı ve Gelişmiş Ortaklık Anlaşması (CEPA) ekonomik, ticari ve siyasi alanlarda işbirliğini geliştirmeyi ve yatırım olanaklarını iyileştirmeyi hedeflemektedir ve Ermeni hukuk sistemini kademeli olarak AB müktesebatına uygun hâle getirmek için tasarlanmıştır.[168][169][170]

Metsamor Santrali Sorunları

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ayrıca bakınız: Metsamor Nükleer Santrali

1977 yılında inşa edilmiş olan Santral eski teknolojisi ve taşıdığı büyük risk sebebiyle, Ermenistan'ın Türkiye ve Avrupa ilişkilerinde önemli konu olmaya devam etmektedir.[171] Keza Metzamor Nükleer Santrali bugün dünyadaki mevcut santraller içerisinde en güvensiz reaktör olma özelliğini taşımaktadır.[172] Yapılan araştırmalar göstermekte ki, eskiyen teknolojisi ve yakıt tanklarının soğutma teknolojisinin günümüze uygun olmaması sebebiyle kapatılması gereken bir Nükleer Santral olarak kabul edilmektedir.[171]

Metsamor Nükleer Santrali

Çernobil ile kıyaslanacak olursa bugünkü Metsamor'un taşıdığı risk daha iyi anlaşılır. Çernobil Faciası sonucu ortaya çıkan nükleer felaket sonrası bile günümüzde kazanın olduğu yer çevresinde 30 km. çaplık bir daire (aşırı radyoaktivitenin hâlen olması sebebiyle) yasak bölge ilan edilmiştir ve girişler şu anda da yasaktır.[173]

Santral Ermenistan'ın başkenti Erivan'a 32 km, Kars'a 100 km, Iğdır'a ise 30 km uzaklıkta olması sebebiyle yaklaşık 4 milyon kişilik bir Nükleer sızıntı tehlikesi ile karşı karşıya kalabilir endişesi sebebiyle, Avrupa Birliği tesisin kapatılması koşuluyla ülkeye 100 milyon Euro yardım etmeyi taahhüt etmiştir. Fakat Ermenistan tesisin yıkılma kararını 2004'te ertelediğini tek taraflı bildirmiştir.[174] Keza 2000'ler sonrası baş gösteren enerji krizi Ermenistan'ın bu tek taraflı kararı aldığını düşünülmektedir. Ermenistan'ın enerji ihtiyacının yaklaşık %40'ının Metsamor'dan karşıladığı tahmin edilmektedir.[171]

Ordu

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ermeni Hava Kuvvetleri'ne ait Su-25'ler askerî geçit töreninde.
2010 Moskova Zafer Günü Geçit Töreni'nde Ermeni askerleri.

Ermenistan Kara Kuvvetleri, Hava Kuvvetleri, Hava Savunma ve Sınır Muhafızları, Ermenistan Silahlı Kuvvetlerinin dört kolunu oluşturmaktadır. Ermeni ordusu, 1991'de Sovyetler Birliği'nin dağılmasının ardından 1992'de Savunma Bakanlığı'nın kurulmasıyla birlikte kuruldu.

Ordunun başkomutanı, aynı zamanda ülkenin de başbakanı olan Nikol Paşinyan'dır. Davit Tonoyan Savunma Bakanlığı'ndan sorumluyken, askerî komuta Korgeneral Onik Gasparyan başkanlığındaki Genelkurmay Başkanlığı'ndadır.

Ermenistan sınır muhafızları ülkenin Gürcistan ve Azerbaycan sınırlarında devriye gezmekten sorumluyken, ülkedeki Rus birlikleri İran ve Türkiye sınırlarını izlemeye devam etmektedir.

Ermenistan; Rusya, Belarus, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan ile birlikte Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü'ne (CSTO) üyedir. Ayrıca NATO'nun Barış İçin Ortaklık (PiP) programına ve Avrupa-Atlantik Ortaklık Konseyi'ne (EAPC) katılır.

Ermenistan, Yunanistan komutasındaki NATO dışı KFOR birliklerinin bir parçası olarak Kosova'da barışı koruma misyonunu yürütmüştür.[175] Ayrıca Ekim 2008'e kadar Irak Savaşı'ndaki Güvenlik Destek Gücü'nde Ermenistan'a ait 46 asker bulunuyordu.[176] Ermenistan 2019'da mayın temizleme ve insani yardım misyonu için Suriye'ye 83 asker göndermiştir.[177]

İnsan hakları ve özgürlük

[değiştir | kaynağı değiştir]
Nisan 2018'de, yarı otoriter bir rejim, Ermenistan'daki protesto hareketinin bir sonucu olarak istifa etti.

Ermenistan, Ocak 2019'da The Economist Intelligence Unit tarafından yayımlanan Demokrasi Endeksi'nde 4,79 puan almıştır. Hâlâ "hibrit rejim" olarak sınıflandırılmasına rağmen Ermenistan, demokrasi alanında Avrupa ülkeleri arasında en güçlü[178] gelişmeyi kaydetti ve 2006 yılından bu yana en yüksek puanına ulaştı.[179]

Ermenistan, Freedom House'un 2019 raporunda (2018 verileriyle) "kısmen özgür" olarak sınıflandırılmış ve bir önceki yıldan 6 puan daha fazla alarak[180] 100 üzerinden 51 puan elde etmiştir.[181]

Ermenistan, Sınır Tanımayan Gazeteciler tarafından yayımlanan 2019 Dünya Basın Özgürlüğü Endeksi'nde de ilerleme kaydetti bir önceki yıl elde ettiği puanı 19 daha arttırarak listede 61. sırada yer aldı. Ayrıca ülkede gazeteci öldürme vakasına rastlanmadığı da doğrulanmıştır.[182][183]

Ermenistan, Kanada Fraser Institute tarafından yayımlanan İnsan Özgürlüğü Endeksi 2017 raporunda (2016 verilerine göre) 54. sırada yer alıyor.[184]

Ermenistan, Cato Enstitüsü tarafından yayımlanan 2017 İnsan Özgürlüğü Endeksi'nde ekonomik özgürlük bakımından 159 ülke arasından 29., kişisel özgürlük bakımından da 76. sırada yer aldı.[185][186]

İdari bölümler

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Ermenistan'ın idari bölgeleri
Geğard Manastırı, Kotayk.

Ermenistan on bir bölgeye (մարզ, "marz"; çoğul. մարզեր, "marzer") bölündürülmektedir. Ancak ülkenin başkenti Erivan hem şehir hem de marz olarak sayılmaktadır.[187]

Her marz, devlet hükûmeti tarafından idare edilmektedir;[188] her marzın valisi hükûmet tarafından seçilir ve bu valiler, hükûmetin bölgesel politikasını yerine getirmeleri ve cumhuriyete ait yürütme organlarının bölgesel işlerini düzenlemeleri gerekmektedir.[188]

Bölge (marz) Merkez Bölge nüfusu Alan (km2)
Aragatsotn (Արագածոտնի) Aştarak 140.500 2.753
Ararat (Արարատի) Artaşat 276.500 2.096
Armavir (Արմավիրի) Armavir 281.600 1.242
Geğarkunik (Գեղարքունիքի) Gavar 240.100 5.348[dn 1]
Kotayk (Կոտայքի) Hrazdan 277.800 2.089
Lori (Լոռու) Vanadzor 282.000 3.789
Şirak (Շիրակի) Gümrü 281.000 2.681
Sünik (Սյունիքի) Kapan 152.800 4.506
Tavuş (Տավուշի) İcevan 134.200 2.704
Vayots Dzor (Վայոց Ձորի) Yeğegnadzor 55.800 2.308
Erivan (Երևան) - 1.107.800 227

Ekonomi

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Ermenistan ekonomisi

Ekonomi ağırlıklı olarak yurt dışındaki Ermenilerin yatırım ve desteğine dayanmaktadır.[189] Bağımsızlıktan önce, Ermenistan ekonomisi büyük ölçüde endüstri temelliydi (kimyasallar, elektronik, makine, işlenmiş gıda, sentetik kauçuk ve tekstil) ve büyük ölçüde dış kaynaklara bağımlıydı. Cumhuriyet, ham madde ve enerji karşılığında kardeş cumhuriyetlere makine aletleri, tekstil ürünleri ve diğer mamul mallar sağlayan modern bir sanayi sektörü geliştirmişti.

Tarım, 1991'de Sovyetler Birliği'nin dağılmasından önce hem net malzeme ürününün hem de toplam istihdamın %20'sinden daha azını oluşturuyordu. Bağımsızlıktan sonra, tarımın ekonomideki önemi belirgin bir şekilde arttı, 1990'ların sonundaki payı GSYİH'nın %30'undan fazlasına ve toplam istihdamın %40'ından fazlasına yükseldi. Tarımın önemindeki bu artış, 1990'ların başında ekonominin tarım dışı sektörlerinin çöküşü ve geçişin ilk aşamalarındaki belirsizlik karşısında nüfusun gıda güvenliği ihtiyaçlarına atfedilebilir. Ekonomik durum istikrar kazandıkça ve büyüme yeniden başladığında, tarımın istihdamdaki payı %40'ın üzerinde kalmasına rağmen, tarımın GSYİH içindeki payı %20'nin biraz üzerine düştü (2006 verileri).

Erivan, Ermenistan'ın ekonomik ve kültürel merkezidir.

Ermeni madenleri bakır, çinko, altın ve kurşun üretir. Enerjinin büyük çoğunluğu, gaz ve nükleer yakıt (bir nükleer enerji santrali için) dahil olmak üzere Rusya'dan ithal edilen yakıtla üretilmektedir; başlıca yerli tek enerji kaynağı hidroelektriktir. Kömür, gaz ve petrol yatakları için küçük yatırımlar yapılmış olsa da henüz gelişmemişlerdir.

Ermenistan'ın biyokapasitesi dünya ortalamasının altındadır. 2016 yılında Ermenistan'da kişi başına 0,8 küresel hektar biyolojik kapasite düşüyordu, bu da kişi başına yaklaşık 1,6 küresel hektar olan dünya ortalamasından çok daha azdı. 2016'da Ermenistan kişi başına 1,9 küresel hektar biyolojik kapasite kullandı. Bu, Ermenistan'ın içerdiği biyolojik kapasitenin iki katını kullandıkları anlamına geliyor. Sonuç olarak, Ermenistan bir biyokapasite açığı veriyor.

Eski Sovyetler Birliği'nin diğer yeni bağımsız devletleri gibi, Ermenistan ekonomisi de eski Sovyet ticaret modellerinin çöküşünden muzdarip. Sovyetlerin Ermeni sanayisine yatırımı ve desteği büyük ölçüde ortadan kalktı, fakat birkaç büyük işletme hala faaliyetyelerini yürütmekte. Ayrıca 25.000'den fazla kişinin ölümüne ve 500.000'inin evsiz kalmasına neden olan 1988 Spitak depreminin etkileri halen hissediliyor. Azerbaycan ile Dağlık Karabağ konusunda yaşanan ihtilaf çözülmedi. 1989'da nükleer santralin kapatılması, 1990'lardaki enerji krizine yol açtı. GSYİH, 1989 ile 1993 arasında yaklaşık %60 düştü, ancak daha sonra elektrik santrali 1995'te yeniden açıldıktan sonra büyümeye devam etti. Ulusal para birimi olan dram, 1993'te piyasaya sürülmesinden sonraki ilk yıllarda hiperenflasyona uğradı.

Demografi

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana maddeler: Ermenistan demografisi ve Ermenistan'da eğitim
Ermenistan'ın 1949 ile 2010 yılları arasındaki nüfusu
Demoscope [2]1 Nisan 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ve NSSRA [3]16 Aralık 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. verilerine göre.

18 Haziran 2021 itibarıyla Ermenistan'ın toplam nüfusu 2,967,971 kişi civarındadır ve nüfusun büyüme oranı yaklaşık %0,22'dir.[190] Ekonominin son on yıldaki ortalama büyüme oranı %5,2'dir.[191] 2010-2013 arasında ise %3 küçülmüştür.[191] Ülkenin başkenti Erivan, 1.107.800 kişi nüfusu (toplam nüfusunun %34,3'ü) ile nüfus bakımından hem ülkenin en büyük şehri[192] hem de en büyük marzıdır.[193] Ermenistan'ın nüfus yoğunluğu, km2 başına 109 kişi ve Erivan, km2 başına 4.480 kişi ile yine de ülkenin en büyük nüfus yoğunluğuna sahip olan marzıdır. Ülkenin nüfus yoğunluğu, Moldova'dan sonra eski Sovyetler Birliği ülkelerinin arasında en büyük ikinci nüfus yoğunluğudur ve dünya çapında ise 98'inci.[194] Toplam nüfusunun %64,1'i kentlerde ve %35,9'u köylerde yaşamaktadır.[195] Her 100 kadına 87,3 erkek bulunmaktadır; bu kadınların lehine olan dünyanın en yüksek yedinci cinsiyet oranıdır.[196] Ermenistan'da eğitim, yasal olarak bir insan hakkıdır ve temel eğitim şarttır. Devlet orta eğitim okullarında da eğitim ücretsizdir.[197] Ermenistan'daki okuryazarlık oranı %99,4 (erkek oranı %99,7, kadın oranı %99,2).[122]

Etnik gruplar

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana maddeler: Ermeniler ve Ermenistan'daki etnik azınlıklar

2011 nüfus sayımına göre Ermeni 2,961,514 kişi (%98,1), Ezidi 35,272 kişi (%1,2), Rus 11,862 kişi (%0,4), Süryani 2,769 kişi (%0.1), Ukraynalı 1,176 kişi (%0.1'den bile düşük), Kürt 2,131 kişi (%0,1), Rum 900 kişi (%0,1'den bile düşük), Yahudi 127 kişi (%0,1'den bile düşük) ve diğer toplumlar 2,129 kişi (%0.1) de var.[198] Sovyetler Birliği'nin dağılmasından önce büyük bir Azeri toplumu da vardı (1989'daki Sovyet nüfus sayımına göre Ermenistan nüfusunun %2,5'i, yani 84.860 kişi, Azeri idi[199]), ama toplumlar arası gerilimler, özellikle Karabağ Savaşı nedeniyle neredeyse hiç Azeri kalmamış.[dn 2]

1926–2011 yıllarına göre Ermenistan'daki etkin gruplar
Etnik Gruplar 1926 Yılında 1939 Yılında 1959 Yılında 1970 Yılında 1979 Yılında 1989 Yılında 2001 Yılında 2011 Yılında
Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Sayı %
Ermeni 743,571 84.5 1,061,997 82.8 1,551,610 88.0 2,208,327 88.6 2,724,975 89.7 3,083,616 93.3 3,145,354 97.9 2,961,514 98.1
Ezidi 12,237 1.4 20,481 1.6 25,627 1.5 37,486 1.5 50,822 1.7 56,127 1.7 40,620 1.3 35,272 1.2
Kürt 2,973 0.3 1,519 0.0 2,131 0.1
Rus 19,548 2.2 51,464 4.0 56,464 3.2 66,108 2.7 70,336 2.3 51,555 1.6 14,660 0.5 11,862 0.4
Süryani 2,215 0.3 3,280 0.3 4,326 0.2 5,544 0.2 6,183 0.2 5,963 0.2 3,409 0.1 2,769 0.1
Ukraynalı 2,286 0.3 5,496 0.4 5,593 0.3 8,390 0.3 8,900 0.3 8,341 0.3 1,633 0.1 1,176 0.0
Yunan 2,980 0.3 4,181 0.3 4,976 0.3 5,690 0.2 5,653 0.2 4,650 0.1 1,176 0.0 900 0.0
Gürcu 274 0.0 652 0.1 816 0.0 1,439 0.1 1,314 0.0 1,364 0.0 694 0․0 974 0.0
Azeri 76,870 8.7 130,896 10.2 107,748 6.1 148,189 5.9 160,841 5.3 84,860 2.6 29 0․0
Yahudi 335 0.0 512 0.0 1,024 0.1 1,047 0.0 959 0.0 720 0.0 109 0․0 127 0․0
Diğer 18,001 2.0 3,379 0.3 4,864 0.3 9,653 0.4 7,276 0.2 7,580 0.2 3,808 0.1 2,129 0.1
Toplam 880,464 1,282,338 1,763,048 2,491,873 3,037,259 3,304,776 3,213,011 3,018,854

Dil

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Ermenistan'daki diller

Ermenistan'da en çok konuşulan dil Ermenice; asıl ülkede konuşulan Ermenice türü Doğu Ermenicesi'dir.[200] Sovyet dönemi boyunca Ermenistan'daki okulların öğretim dilleri Ermenice ve Rusça idi ve böylece neredeyse bütün kent nüfusu ve köy nüfusun tamamı Rusça konuşabiliyordu.[201] Günümüzde ise ülkenin en çok konuşulan ikinci dil hâlâ daha Rusçadır ve İngilizce gibi Batı Avrupa dilleri pek bilinmiyor.[202] Azınlıklar tarafından konuşulan diller Kürtçe, Süryanice, Pontus Rumcası ve Karabağ Savaşı'ndan önce Azerice.[203][204]

Din

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Ermenistan'da din

301 yılında Ermenistan, Hristiyanlığı devletin dini olarak uygulayan dünyanın ilk ülkesi olmasıyla[205] birlikte Hristiyanlık, özellikle Ermeni Apostolik Kilisesi Ermenistan'daki en yaygın dinidir (nüfusun ≈%94'ü Ermeni Apostolik'tir),[206] ancak zamanımızda anayasal olarak Ermenistan seküler bir ülkedir,[207] böylece vicdan ve din özgürlüğü kanunen desteklenmektedir[208] (diğer yasalara aykırı değil ise[208][dn 3]). Nüfusun geri kalanına ait en büyük dinler, diğer Hristiyan tarikatları (Katolisizm, Rus Ortodoks vs.), Ezidilik ve İslam'dır.[206]

Şehirler

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ermenistan büyük şehir ve merkezleri
2011 nüfus sayımına göre[209][210][211][212][213][214][215][216][217][218][219]
Sıra Şehir ismi Marz Nüfus Sıra Şehir ismi Marz Nüfus
Erivan
Erivan

Gümrü
Gümrü

1 Erivan Erivan 1.060.138 11 Gavar Geğarkunik 20.765 Vanadzor
Vanadzor

Eçmiyazin
Eçmiyazin

2 Gümrü Şirak 121.976 12 Goris Sünik 20.591
3 Vanadzor Lori 86.199 13 Çarentsavan Kotayk 20.363
4 Eçmiyazin Armavir 46.540 14 Ararat Ararat 20.235
5 Abovyan Kotayk 43.495 15 Masis Ararat 20.215
6 Kapan Sünik 43,190 16 Aştarak Aragatsotn 19.615
7 Hrazdan Kotayk 41,875 17 Artik Shirak 19.534
8 Armavir Armavir 29.319 18 Sevan Geğarkunik 19.229
9 Artaşat Ararat 22.269 19 Dilican Tavuş 17.712
10 İcevan Tavuş 21.081 20 Sisian Sünik 14.894

Kültür

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Ermenistan kültürü
Ayrıca bakınız: Ermenistan'daki müzeler listesi ve Ermeni mutfağı

Spor

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Ermenistan'da spor

Basketbol, voleybol ve hokey gibi sporlar Ermenistan'da popülerdir,[220] fakat Ermenistan'daki en popüler spor futboldur.[221] Bardzraguyn humb ve Ermenistan millî futbol takımını düzenleyen Ermenistan Futbol Federasyonu 1992'de kuruldu ve aynı seneden beri Avrupa Futbol Federasyonları Birliği (UEFA) üyesidir.[222] Mamâfih, bu yana kadar Ermeni takımı ne FIFA Dünya Kupası ne de Avrupa Futbol Şampiyonası için kalifiye olabilmiştir ve Nisan 2009'dan beri takımın ortalama FIFA dünya sıralaması 106'dır (Mart 2009 ayında 120).[223]

Bunun dışında satranç da çok popülerdir ve satranç dalında Ermenistan çok daha başarılıdır. Garri Kasparov, Levon Aronian, Tigran Petrosian, Rafael Vaganian ve Vladimir Akopian gibi birçok meşhur Ermeni asıllı satranç oyuncuları vardır. Ülkenin çok büyük ekonomik sorunlarına karşın 1996'da yapılan 32. Satranç Olimpiyatı Erivan'da sunuldu.[224] 2006'da Ermenistan, Torino'daki 37. Satranç Olimpiyatı'nı kazandı[225] ve iki yıl sonra Dresden'de tekrar kazandı.[226]

Ermenistan Millî Olimpiyat Komitesi 1990 yılında kuruldu ve 1993'te Uluslararası Olimpiyat Komitesi tarafından tanındı.[227] 1992'den önce Ermeniler, 1912 Yaz Olimpiyatları'nda Türkiye'yi temsil ederek ilk defa katıldılar;[228][229][dn 4] Ermenistan sonra Sovyetler Birliği'nin bir parçası olunca Sovyetler Birliği'ni temsil ederek katılırlardı ve Hrant Şahinyan, Helsinki'deki 1952 Yaz Olimpiyatları'nda altın madalya kazanan ilk Ermeni oldu.[230] Ermenistan'ın Sovyetler Birliği'nden bağımsızlığını kazandıktan sonra 1992 Yaz Olimpiyatları'nda tek ülke olarak değil, 11 diğer eski SSCB cumhuriyeti ile Birleşik Takım üyesi olarak katıldı; bu takımda beş Ermeni atlet vardı ve bunların dördü madalya kazandı (üç altın, bir gümüş).[230] Ermenistan, ancak 1994 Kış Olimpiyatları'na bağımsız bir ülke olarak ilk defa katıldı ve bu yana kadar Olimpiyat Oyunları'nda toplam 9 madalya kazanmıştır (7 bronz, 1 gümüş ve Atlanta şehrinde sunulan 1996 Yaz Olimpiyatları'nda Grekoromen güreşi dalında Armen Nazaryan tarafından kazanılan bir altın madalya).[231]

Her iki sene Pan-Ermeni Oyunları Erivan'da yer almaktadır. Pan-Ermeni Oyunları, amacı basketbol, voleybol ve yüzme gibi bir sürü sporda 68 şehirden[232] Ermeni diasporası takımları ve Ermenistan'daki Ermenileri beraber getirmek olan bir spor turnuvasıdır.[233]

Bayramlar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Ermenistan'da ve Ermeni diasporası tarafından birçok dinî ve resmî bayram kutlanmaktadır. Dinî bayramların bazılarının tarihleri her sene değişiyor, o yüzden aşağıda sadece tarihleri belli olan bayramlar gösterilmektedir; bunların neredeyse hepsi resmîdir.

Tarih Ermenice ismi Türkçe ismi Ayrıntılar
1 Ocak Ամանօր (Amanor) Yılbaşı Gelenek
6 Ocak Սուրբ Ծնունդ (Surb Tsnund) Noel Dinî bayram
8 Mart n/a Kadınlar Günü Resmî bayram
7 Nisan n/a Analık ve Güzellik Günü Resmî bayram
24 Nisan Եղեռնի զոհերի հիշատակի օր (Eğerni zoheri hişataki or) Soykırım anma günü Resmî anma günü; 1915-1918 Osmanlı'da Ermeni soykırımı maddesine bakınız.
1 Mayıs n/a İşçi bayramı Resmî bayram
9 Mayıs n/a Zafer ve Barış Bayramı Sovyet zamanlarında bütün SSCB'nde, II. Dünya Savaşı'ndaki zaferi kutlamak ve savaşta ölenleri anmak için kutlanırdı ve Ermenistan'da hâlen bir resmî bayramdır.
28 Mayıs Հանրապետության օր (Hanrapetutyun or) Cumhuriyet Bayramı Resmî bayram; Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti'nin kuruluşunu kutlanır.
5 Temmuz Սահմանադրության օր (Sahmanadrutyan or) Anayasa Günü Resmî bayram; 1995'te Anayasa'nın kabulünden beri kutlanıyor.
21 Eylül Անկախության օր (Ankahutyan or) Bağımsızlık Günü Resmî bayram; 1991'de Ermenistan'ın Sovyetler Birliği'nden bağımsızlığını kutlanıyor.
7 Aralık Երկրաշարժի զոհերի հիշատակի օր (Erkraşarchi zoheri hişataki or) Spitak Depremi anma günü Resmî anma günü; 1988 Spitak Depremi maddesine bakınız.
Kaynak: Armenia Information[234] ve Londra'daki Ermenistan Büyükelçiliği[235]

Ermenilerin kutladıkları dinî bayramların neredeyse hepsi değişken tarihlere sahiptir. 2009'da Paskalya bayramı (Զատիկ, Zatik), Ermeni Kilisesi tarafından 21 Nisan tarihinde kutlanacaktır. Vartavar (Վարդավար) bayramı, her sene Paskalya'dan 14 hafta sonra kutlanır.[234]

Dipnotlar

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ Sevan Gölü dahil olmak üzere.
  2. ^ 1989 Sovyet nüfus sayımını (84.860 Azeri * 4 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.), 2004'te edilen Avrupa Konseyi tahminiyle (≤30 * 27 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.) karşılaştır (bugünkü Ermeni nüfus sayımı sonuçlarında bir "Azeri" bölümü bulunmadığı * 2 Haziran 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. için Ermenistan'da Azerilerin sayısı tam olarak bilinmiyor).
  3. ^ Vicdan özgürlüğü ve dinî örgütler hakkındaki yasa 13 Aralık 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. nın 3. maddesinden alıntı: "Vicdan özgürlüğü hakkı ancak kamu güvenliği, yasa ve düzeni, vatandaşların sağlığı ve ahlâkı sağlamak ve diğer vatandaşların haklarının ve özgürlüğünün korunması için gerekli olan kısıtlamalara uğrabilir. ("Խղճի ազատության իրավունքի իրագործումը ենթակա է լոկ այն սահմանափակումներին, որոնք անհրաժեշտ են հասարակական անվտանգությունը եւ կարգուկանոնը, քաղաքացիների առողջությունն ու բարոյականությունը, հասարակության մյուս անդամների իրավունքներն ու ազատությունները պաշտպանելու համար:")
  4. ^ Stockholm'daki 1912 Yaz Olimpiyatları'nda iki sporcu Türkiye'yi temsil etti ve bunların her ikisi (Vahram Papazyan ve Mıgırdiç Mıgıryan) Ermeni asıllı idi; bakınız: Türkiye Millî Olimpiyat Komitesi 3 Aralık 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ "The Main Results of RA Census 2022 / Statistical Committee of the Republic of Armenia". www.armstat.am. 20 Mayıs 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  2. ^ "Constitution of Armenia - Library - The President of Armenia". president.am. 3 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mart 2023. 
  3. ^ "Armenia – History". Encyclopædia Britannia (Online bas.). 31 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mart 2023. 
  4. ^ de Laet, Sigfried J.; Herrmann, Joachim, (Ed.) (1996). History of Humanity: From the seventh century B.C. to the seventh century A.D. (1. bas.). Londra: Routledge. s. 128. ISBN 978-92-3-102812-0. The ruler of the part known as Greater Armenia, Artaxias (Artashes), the founder of a new dynasty, managed to unite the country... 
  5. ^ Encyclopedia Americana: Ankara to Azusa. Scholastic Library Publishing. 2005. s. 393. ISBN 9780717201389. It was named for Artaxias, a general of Antiochus the Great, who founded the kingdom of Armenia about 190 B.C. 
  6. ^ "Arşivlenmiş kopya". 16 Haziran 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mayıs 2024. 
  7. ^ a b c d "World Economic Outlook Database, October 2022". IMF.org. International Monetary Fund. October 2022. 11 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mart 2023. 
  8. ^ "GINI index (World Bank estimate) - Armenia". World Bank. 21 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 March 2023. 
  9. ^ "Human Development Report 2021/2022" (PDF) (İngilizce). United Nations Development Programme. 8 Eylül 2022. 8 Eylül 2022 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mart 2023. 
  10. ^ "Constitution of Armenia, Article 20". president.am. 3 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mart 2023. 
  11. ^ a b The Oxford Encyclopedia of Economic History. Oxford University Press. 2003. s. 156. ISBN 978-0-19-510507-0. 
  12. ^ (Garsoïan, Nina (1997). R.G. Hovannisian (Ed.). Armenian People from Ancient to Modern Times. 1. Palgrave Macmillan. s. 81. )
  13. ^ Stringer, Martin D. (2005). A Sociological History of Christian WorshipSınırlı deneme süresince özgürce erişilebilir, normalde ise abonelik gereklidir. Cambridge: Cambridge University Press. s. 92. ISBN 978-0-521-81955-8. 
  14. ^ Grousset, René (1947). Histoire de l'Arménie (1984 bas.). Payot. s. 122. . Tahminî tarihler 284 ile 314 arasında değişmektedir. Garsoïan (op.cit. s. 82), Ananyan'ın araştırmaları ikincisini destekliyor.
  15. ^ "Human Development Report 2021/2022" (PDF) (İngilizce). United Nations Development Programme. 8 Eylül 2022. 8 Eylül 2022 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mart 2023. 
  16. ^ "Dağlık Karabağ: Ateşkesin ardından Ermeniler bölgeyi terk ediyor". euronews. 20 Eylül 2023. 21 Eylül 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Şubat 2024. 
  17. ^ Petrosean, H. Matatʿeay V. (1879), “Հայաստան 5 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.”, in Nor Baṙagirkʿ Hay-Angliarēn. Ašxarhagrakan Ew Patmakan Anuankʿ [Yeni Sözlük Ermenice-İngilizce. Coğrafi ve Tarihi İsimler ve Ekleri], Venice: S. Lazarus Armenian Academy, s. 782
  18. ^ Gočanean, Pōłos (2011) Dasakan grabari gortsnakan kʿerakanutʿivn [Klasik Eski Ermenicenin Pratik Dilbilgisi] (Ermenice), Viyana, Erivan: Mehitarist Press, s. 65
  19. ^ "Հայերեն ստուգաբանական բառարան, Գեւորգ Ջահուկյան - -(ա)ստան". www.nayiri.com. 11 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2021. 
  20. ^ Ագաթանգեղոս §§ 13 (ի Հայաստան աշխարհէս), 16 (Հայաստան աշխարհիս 2x, ի Հայաստան աշխարհիս), 35 (Հայաստան աշխարհին), 160 (Հայաստան աշխարհիս), 249 (Հայաստան աշխարհիս), 715 (Հայաստան աշխարհիս), 776 (Հայաստան աշխարհին), 784 (Հայաստան աշխարհին), 796 (ի մէջ Հայաստան աշխարհի), 808 (հասանէին ի Հայաստան աշխարհն)։
  21. ^ Ագաթանգեղոս § 885 (ի Հայաստան երկրին)
  22. ^ Փաւստոս Բուզանդ 1883=1984, էջ 1 (Հայաստան աշխարհին)
  23. ^ Փաւստոս Բուզանդ 1883=1984, 4.բ, էջ 56 (Հայաստան երկրին)
  24. ^ 904=1985, էջ 2 (Հայաստան աշխարհիս), 110 (կանայս ի Հայաստան աշխարհիս)
  25. ^ a b Կորիւն 1994, էջ 83 (Հայաստան աշխարհի), 93 (Հայաստան աշխարհին), 103 (ի Հայաստան աշխարհին), 120 (ի Հայաստան աշխարհէս)
  26. ^ Razmik Panosyan, The Armenians: From Kings And Priests to Merchants And Commissars, Columbia University Press (2006), 978-0-231-13926-7, s. 106.
  27. ^ Martirosyan, Hraç (2010) Etymological Dictionary of the Armenian Inherited Lexicon (Leiden Indo-European Etymological Dictionary Series; 8), Leiden, Boston: Brill, s. 383
  28. ^ Rafael İşhanyan, "Illustrated History of Armenia," Erivan, 1989
  29. ^ Elisabeth Bauer. Armenia: Past and Present (1981), s. 49
  30. ^ 𐎠𐎼𐎷𐎡𐎴 (a-r-mi-i-n /Armina/)
    • MÖ 6. yüzyılın sonları: I. Darius; Behistun Yazıtı, 1. sütun 13-17. satırlar
      […] θātiy Dārayavauš xšāyaθiya imā dahyāva tyā manā patiyāiša vašnā Auramazdāha adamšām xšāyaθiya āham Pārsa Ûvja Bābiruš Ahurā Arabāya Mudrāya tyaiy drayahyā Sparda Yauna Māda Armina Katpatuka Parθava Zraka Haraiva Uvārazmîy Bāxtriš Suguda Gadāra Saka Θataguš Harauvatiš Maka fraharavam dahyāva XXIII...
      […] Kral Darius dedi ki: Benim yönetimimde olan ülkeler bunlar ve Ahura Mazda'nın lütfuyla bunların kralı oldum: İran, Elam, Babil, Asur, Arabistan, Mısır, deniz kıyısındaki ülkeler, Lidya, Rum, Medya, Ermenistan, Kapadokya, Partya, Drangiana, Aria, Chorasmia, Bactria, Sogdia, Gandara, Scythia, Sattagydia, Arachosia ve Maka; toplam yirmi üç ülke.
    • MÖ 6. yüzyılın sonları: I. Darius; Behistun Yazıtı, 2. sütun 29-31. satırlar
      […] θātiy Dārayavauš xšāyaθiya Dādaršiš nāma Arminiya manā badaka avam adam frāišayam Arminam avaθāšaiy aθaham paraidiy kāra hya hamiçiva manā naiy gaubataiy avam jadiy...
      […] Kral Darius dedi ki: Dādarši adında Ermeni uşağımı Ermenistan'a gönderdim ve ona dedim ki: "Gidin, isyan eden ve beni tanımayan o orduyu vurun."
  31. ^ "Grekçe: Χαλύβοισι πρὸς νότον Ἀρμένιοι ὁμουρέουσι ( Ermeniler güneyde Chalybes sınırında)". Chahin, Mark (2001). The Kingdom of Armenia. Londra: Routledge. s. fr. 203. ISBN 978-0-7007-1452-0. 
  32. ^ Xenophon. Anabasis. ss. IV.v.2-9. 
  33. ^ Ibp Inc (1 Eylül 2013). Armenia Country Study Guide Volume 1 Strategic Information and Developments. s. 42. ISBN 978-1438773827. 
  34. ^ Horenli Musa, Ermenistan'ın tarihi 12 Ekim 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Book 1, Ch. 12 (Rusça)
  35. ^ Çamçiyan, Mikayel (1827). Ermenistan'ın tarihi (History of Armenia). Bishop's College Press. s. 19. Aram, Ermeni adını üne kavuşturan ilk kişiydi; öyle ki çağdaş milletler (Ermeniler için) sonradan "Armenian" olarak değişecek "Aramyanlar" veya "Aram'ın takipçileri" isimlerini kullanıyorlardı; ve evrensel rıza ile yaşadıkları ülke Ermenistan (Armenia) adını almıştır. 
  36. ^ "Ermenistan". Nişanyan Yeradları- nisanyanmap.com. 31 Mayıs 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ekim 2020. 
  37. ^ "Armenian cave yields what may be world's oldest leather shoe". CNN. 9 Haziran 2010. 28 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Nisan 2023. 
  38. ^ "5,900-year-old women's skirt discovered in Armenian cave". News Armenia. 13 Eylül 2011. 10 October 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 April 2023. 
  39. ^ "Earliest Known Winery Found in Armenian Cave". National Geographic. 12 Ocak 2011. 8 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Nisan 2023. 
  40. ^ De Mieroop, Marc Van. (2004). A History of the Ancient Near East: c. 3000-323BC. (ss. 67) Malden, MA: Blackwell Publishing
  41. ^ Movses Khorenatsi, History of Armenia. Ed. by G. Sargsyan. Yerevan: Hayastan, 1997, (ss. 83,286)
  42. ^ Greppin, John A. C.; Diakonoff, I. M. (1991). "Some Effects of the Hurro-Urartian People and Their Languages upon the Earliest Armenians". Journal of the American Oriental Society. 111 (4): 720-730. doi:10.2307/603403. ISSN 0003-0279. JSTOR 603403. 
  43. ^ Joan Aruz, Kim Benzel, Jean M. Evans, Beyond Babylon: Art, Trade, and Diplomacy in the Second Millennium B.C. Metropolitan Museum of Art (New York, N.Y.)[1] (2008) ss. 92
  44. ^ Kossian, Aram V. (1997), The Mushki Problem Reconsidered, 29 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 3 Nisan 2023  ss. 254
  45. ^ Peter I. Bogucki and Pam J. Crabtree Ancient Europe, 8000 B.C. to A.D. 1000: An Encyclopedia of the Barbarian World. 9 Ocak 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Charles Scribner's Sons, 2004 978-0684806686
  46. ^ Paul Thieme, The 'Aryan' Gods of the Mitanni Treaties. JAOS 80, 1960, 301-17
  47. ^ Petrosyan, Armen (2007). "Towards the Origins of the Armenian People: The Problem of Identification of the Proto-Armenians: A Critical Review (in English)". Journal for the Society of Armenian Studies. 16: 49-54. 4 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Nisan 2023. 
  48. ^ Kurkjian, Vahan (1958). History of Armenia (1964 bas.). Michigan: Armenian General Benevolent Union. 27 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Nisan 2023. 
  49. ^ Armenian Soviet Encyclopedia. Erivan: Armenian Encyclopedia. 1987. s. v. 12. 
  50. ^ Movsisyan, Artak (2000). Sacred Highland: Armenia in the spiritual conception of the Near East. Yerevan. 
  51. ^ Kavoukjian, Martiros (1982). The Genesis of Armenian People. Montreal. 
  52. ^ Bournoutian, George A. (2003). A concise history of the Armenian people: (from ancient times to the present) (2. bas.). Costa Mesa, California: Mazda Publishers. ISBN 9781568591414. 
  53. ^ Svenska forskningsinstitutet i Istanbul (1993). Lennart Rydén; Jan Olof Rosenqvist (Ed.). Aspects of Late Antiquity and Early Byzantium: Papers Read at a Colloquium Held at the Swedish Research Institute in Istanbul 31 May-5 June, 1992. İsveç Araştırma Enstitüsü. ISBN 9789186884055. OCLC 1131566057. 
  54. ^ Joshua J. Mark. "Assyria". World History Encyclopedia. 16 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Nisan 2023. 
  55. ^ "The World Factbook: Armenia". CIA. 4 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Nisan 2023. 
  56. ^ Brunner, Borgna (2006). Time Almanac with Information Please 2007. New York: Time Home Entertainment. s. 685. ISBN 978-1-933405-49-0. 
  57. ^ Mary Boyce. Zoroastrians: Their Religious Beliefs and Practices 19 Eylül 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Psychology Press, 2001 0-415-23902-8 p. 84
  58. ^ Ohannes Geukjian (13 Mayıs 2016). Ethnicity, Nationalism and Conflict in the South Caucasus: Nagorno-Karabakh and the Legacy of Soviet Nationalities Policy. Routledge. ss. 30-. ISBN 978-1-317-14074-0. 
  59. ^ Razmik Panossian (27 Mayıs 2006). The Armenians: From Kings and Priests to Merchants and Commissars. Columbia University Press. ss. 48-. ISBN 978-0-231-51133-9. OCLC 1017996521. 
  60. ^ Charles W. Hartley; G. Bike Yazicioğlu; Adam T. Smith, (Ed.) (2012). The Archaeology of Power and Politics in Eurasia: Regimes and Revolutions. Cambridge University Press. s. 65. ISBN 978-1-107-01652-1. ...the unique temple-tomb at Garni, just east of Yerevan – the only Greco-Roman colonnaded building anywhere in the Soviet Union. 
  61. ^ Stokes, Jamie, (Ed.) (2008). Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East. New York: Infobase Publishing. s. 65. ISBN 978-1-4381-2676-0. Etchmiatzin is located in the west of modern Armenia, close to the border with Turkey, and its fourth-century cathedral is generally regarded as the oldest in the world. 
  62. ^ Bauer-Manndorff, Elisabeth (1981). Armenia: Past and Present. Luzern: Reich Verlag. OCLC 8063377. Etchmiadzin, with the world's oldest cathedral and the seat of the Catholicos, draws tourists from all over the world. 
  63. ^ Utudjian, Édouard (1968). Armenian Architecture: fourth to 17th Century. Paris: Editions A. Morancé. s. 7. OCLC 464421. ...the oldest cathedral in Christendom, that of Etchmiadzin, founded in the fourth century. 
  64. ^ Canard & Cahen 1960.
  65. ^ S. Payaslian (13 Mart 2008). The History of Armenia: From the Origins to the Present. Springer. ss. 52-. ISBN 978-0-230-60858-0. OCLC 1001334466. 
  66. ^ Holt, Peter Malcolm; Lambton, Ann Katharine Swynford; Lewis, Bernard (1977). The Cambridge History of Islam. ss. 231-32. 
  67. ^ Metropolitan Museum of Art (New York, N.Y.); N. Y.) Metropolitan Museum of Art (New York; Speros P. (jr.) Vryonis; Thomas F. Mathews; Jeffrey C. Anderson; Annemarie Weyl Carr; Henry Maguire; Robert G. Ousterhout; Ioli Kalavrezou; Eunice Dauterman Maguire; Olenka Z. Pevny; Joseph D. Alchermes; S. Peter Cowe; Thelma K. Thomas; Jaroslav Folda; Priscilla Soucek (1997). Helen C. Evans; William D. Wixom; William D.. Wixom (Ed.). The Glory of Byzantium: Art and Culture of the Middle Byzantine Era, A.D. 843-1261. Metropolitan Museum of Art. ss. 361-. ISBN 978-0-87099-777-8. OCLC 1008249298. 
  68. ^ Richard G. Hovannisian (11 Şubat 2004). The Armenian People from Ancient to Modern Times: Volume I: The Dynastic Periods: From Antiquity to the Fourteenth CenturyÜcretsiz kayıt gerekli. Palgrave Macmillan US. s. 57. ISBN 978-1-4039-6422-9. OCLC 805125065. 
  69. ^ Richard G. Hovannisian (11 Şubat 2004). The Armenian People from Ancient to Modern Times: Volume I: The Dynastic Periods: From Antiquity to the Fourteenth Century. Palgrave Macmillan US. ss. 23-31. ISBN 978-1-4039-6422-9. OCLC 805125065. 
  70. ^ Rayfield, Donald (2013). Edge of Empires: A History of Georgia. Reaktion Books. s. 165. ISBN 978-1-78023-070-2. 5 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Nisan 2023. 
  71. ^ Ward, Steven R. (2014). Immortal, Updated Edition: A Military History of Iran and Its Armed Forces. Georgetown University Press. s. 43. ISBN 978-1-62616-032-3. 5 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Nisan 2023. 
  72. ^ Herzig, Edmund; Kurkchiyan, Marina (2004). The Armenians: Past and Present in the Making of National Identity. Routledge. s. 47. ISBN 978-1-135-79837-6. 11 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Kasım 2016. 
  73. ^ H. Nahavandi, Y. Bomati, Shah Abbas, empereur de Perse (1587-1629) (Perrin, Paris, 1998)
  74. ^ Mikaberidze, Alexander (2011). Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia. ABC-CLIO. ss. 33, 351. ISBN 978-1-59884-337-8. 5 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Nisan 2023. 
  75. ^ Dowling, Timothy C. (2014). Russia at War: From the Mongol Conquest to Afghanistan, Chechnya, and Beyond [2 volumes]. ABC-CLIO. ss. 728-. ISBN 978-1-59884-948-6. 8 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Nisan 2023. 
  76. ^ Akçam, Taner (2006) A Shameful Act: The Armenian Genocide and the Question of Turkish Responsibility s. 42, Metropolitan Books, New York 978-0-8050-7932-6
  77. ^ Minahan, James (2010). The complete guide to national symbols and emblems. Santa Barbara, Calif.: Greenwood Press. s. 310. ISBN 978-0-313-34497-8. 25 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Nisan 2023. 
  78. ^ Kirakosian, J. S. (1972). Hayastane michazkayin divanakitut'yan ew sovetakan artakin kaghakakanut'yan pastateghterum, 1828–1923 [Uluslararası diplomasi ve Sovyet dış politikası belgelerinde Ermenistan, 1828-1923] (Ermenice). Yerevan. ss. 149-358. 
  79. ^ Dabağyan, Levon P. (2007). Emperyalistler kıskacında: Ermeni tehciri. IQ Kültür Sanat Yayıncılık. ISBN 978-975-255-127-5. 
  80. ^ Dündar, Fuat (2008). Modern Türkiye’nin Şifresi: İttihat Ve Terakki’nin Etnisite Mühendisliği (1913-1918) (2 bas.). İletişim Yayınları. ss. 248-249. ISBN 978-975-05-2485-1. Türkiye'de 'Ermeni tehciri' ve Türkiye dışında 'Ermeni soykırımı' olarak tanımlanan, İttihatçı hükümetin Ermeni sorununun 'kesin çözüm'üne yönelik devreye soktuğu politikaları Türkiye-içi çalışmalar Ermenilerin başka bir bölgede 'yeniden iskanı' olduğunu savunurken, diğer kesim için tehcir, İttihatçı iktidarın önceden alınmış planlı yok etme kararının, soykırım kararının bir aracı olduğunu savunur. 
  81. ^ Kieser, Hans-Lukas; Schaller, Dominik J. (2002), Der Völkermord an den Armeniern und die Shoah [The Armenian genocide and the Shoah] (Almanca), s. 114, ISBN 978-3-0340-0561-6 
  82. ^ Walker, Christopher J. (1980), Armenia: The Survival of A Nation, Londra: Croom Helm, ss. 200-03 
  83. ^ "Extensive bibliography by University of Michigan on the Armenian genocide". Umd.umich.edu. 16 Kasım 2001 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Nisan 2023. 
  84. ^ "Council of Europe Parliamentary Assembly Resolution". 3 March 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 April 2023. 
  85. ^ Ferguson, Niall (2006). The War of the World: Twentieth-Century Conflict and the Descent of the West. New York: Penguin Press. s. 177. ISBN 978-1-59420-100-4. 
  86. ^ Robert Melson, Revolution and Genocide: On the Origins of the Armenian genocide and the Holocaust, University of Chicago Press, 15 Ekim 1992, s. 147
  87. ^ Q&A: Armenian genocide dispute 1 Mart 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. BBC News. 10 Temmuz 2008.
  88. ^ "Tsitsernakaberd Memorial Complex". Armenian Genocide Museum-Institute. 20 January 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 April 2023. 
  89. ^ Vartan Matiossian (23 Eylül 2021). The Politics of Naming the Armenian Genocide: Language, History and 'Medz Yeghern'. Bloomsbury Publishing. ss. 125-. ISBN 978-0-7556-4109-3. OCLC 1247655673. 
  90. ^ Hille, Charlotte Mathilde Louise (2010). State Building and Conflict Resolution in the CaucasusSınırlı deneme süresince özgürce erişilebilir, normalde ise abonelik gereklidir. Leiden, Netherlands: Brill. s. 151. ISBN 978-90-04-17901-1. 
  91. ^ Hovannisian, Richard, and Simon Payaslian. Armenian Cilicia. Costa Mesa: Mazda Publishers, Inc., 2008. 483. Print.
  92. ^ Richard Pipes (25 Nisan 1997). The Formation of the Soviet Union: Communism and Nationalism, 1917-1923, First Edition. Harvard University Press. ISBN 978-0-674-41764-9. OCLC 1259423784. 
  93. ^ a b "The Soviet Period – History – Azerbaijan – Asia". 29 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2023. 
  94. ^ a b Закавказская федерация (A. M. Prohorov, (Ed.) (1972). "Transkafkasya Federasyonu". Büyük Sovyet Ansiklopedisi (Rusça). 9. Moskova: Sovyet Ansiklopedisi. )
  95. ^ Badiryan, Grigor (2006). "Some Aspects of the Legal Status of and Individual in Socio-Economic Relationships of the First Republic of Armenia" (PDF). Legal Trends (İngilizce). Tiflis: The Georgian European Policy and Legal Advice Centre (GEPLAC). s. 263. 19 Aralık 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Nisan 2009. 
  96. ^ C. Mouradian, L'Armenie sovietique, ss. 278-79
  97. ^ Human Rights Watch. "Seven Years of Conflict in Nagorno-Karabakh". December 1994, p. xiii, ISBN 1-56432-142-8, citing: Natsional'nyi Sostav Naseleniya SSSR, po dannym Vsesoyuznyi Perepisi Naseleniya 1989 g., Moskva, "Finansy i Statistika"
  98. ^ "Azerbaijan Soviet Socialist Republic 3 Kasım 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.". The Great Soviet Encyclopedia (1979).
  99. ^ Naegele, Jolyon (9 Nisan 2008). "Azerbaijan: Armenians and Azerbaijanis Remember Suffering". Radio Free Europe/Radio Liberty. 20 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2023. 
  100. ^ Eastern Europe, Russia and Central Asia 2004. s. 74 (Imogen Gladman, Taylor & Francis Group)
  101. ^ Notes from Baku: Black January 27 Ağustos 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Rufat Ahmedov. EurasiaNet Human Rights.
  102. ^ "The March Referendum". 15 Ekim 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2023. 
  103. ^ a b Croissant, Michael P. (1998). The Armenia-Azerbaijan Conflict: Causes and Implications. Londra: Praeger. ISBN 978-0-275-96241-8. 
  104. ^ "The Ties That Divide". Küresel Miraslar Fonu. 17 Haziran 2006. 20 Ağustos 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2023. 
  105. ^ "Türkiye ile Ermenistan arasında 'normalleşme': Sınırda umutlu bekleyiş". euronews. 14 Ocak 2022. 14 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2023. 
  106. ^ De Waal, Thomas (2004). Black Garden: Armenia And Azerbaijan Through Peace and War. New York: New York University Press. s. 240. ISBN 978-0-8147-1945-9. 
  107. ^ A Conflict That Can Be Resolved in Time: Nagorno-Karabakh 1 Ekim 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. International Herald Tribune. 29 Kasım 2003.
  108. ^ "Heritage Index of Economic Freedom". The Heritage Foundation. 17 Kasım 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2023. 
  109. ^ "EU negotiations with Armenia and Georgia on Free Trade Agreements successfully concluded". EPP Group. 20 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2023. 
  110. ^ "Armenia will significantly increase its revenues by reinforcing its role of a transit country between Europe, CIS and Middle East". Arka News Agency. 16 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2023. 
  111. ^ "Europe Could Draw Gas Through Iran–Armenia Pipeline". European dialogue. 17 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2023. 
  112. ^ ""Velvet Revolution" Takes Armenia into the Unknown". Crisis Group. 20 Kasım 2020. 26 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  113. ^ "Armenia: Armen Sarkissian elected into new, less powerful presidential role". Deutsche Welle. 18 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  114. ^ "Pashinyan elected as Armenia's new prime minister". www.aljazeera.com. 9 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  115. ^ "Fighting over Nagorno-Karabakh goes on despite US mediation". Associated Press. 24 Ekim 2020. 4 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2023. 
  116. ^ "Fury and celebrations as Russia brokers peace deal to end Nagorno-Karabakh war". The Independent. 11 Kasım 2020. 4 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2023. 
  117. ^ "Armenians vent fury at West after truce in bloody war in Nagorno-Karabakh". CBC News. 11 Kasım 2020. 5 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2023. 
  118. ^ "Nikol Pashinyan officially appointed Armenia's prime minister". The New Indian Express. 2 Ağustos 2021. 20 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2023. 
  119. ^ "Armenian president resigns over lack of influence". www.aljazeera.com (İngilizce). 4 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2023. 
  120. ^ "Vahagn Khachaturyan elected new Armenian president". www.aa.com.tr. 15 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2023. 
  121. ^ Wesolowsky, Tony (7 Mayıs 2022). "Facing Mass Protests Calling For Him To Resign, Armenia's Prime Minister Is Running Out Of Options". Radio Free Europe/Radio Liberty (İngilizce). 4 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2023. 
  122. ^ a b c d e "Ermenistan Factbook". 19 Temmuz 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ocak 2009. 
  123. ^ Central Intelligence Agency (2014). The CIA World Factbook 2015. Skyhorse Publishing. s. 5241. ISBN 978-1-62914-903-5. 
  124. ^ Dinerstein, Eric; Olson, David; Joshi, Anup; Vynne, Carly; Burgess, Neil D.; Wikramanayake, Eric; Hahn, Nathan; Palminteri, Suzanne; Hedao, Prashant; Noss, Reed; Hansen, Matt; Locke, Harvey; Ellis, Erle C; Jones, Benjamin; Barber, Charles Victor; Hayes, Randy; Kormos, Cyril; Martin, Vance; Crist, Eileen; Sechrest, Wes; Price, Lori; Baillie, Jonathan E. M.; Weeden, Don; Suckling, Kierán; Davis, Crystal; Sizer, Nigel; Moore, Rebecca; Thau, David; Birch, Tanya; Potapov, Peter; Turubanova, Svetlana; Tyukavina, Alexandra; de Souza, Nadia; Pintea, Lilian; Brito, José C.; Llewellyn, Othman A.; Miller, Anthony G.; Patzelt, Annette; Ghazanfar, Shahina A.; Timberlake, Jonathan; Klöser, Heinz; Shennan-Farpón, Yara; Kindt, Roeland; Lillesø, Jens-Peter Barnekow; van Breugel, Paulo; Graudal, Lars; Voge, Maianna; Al-Shammari, Khalaf F.; Saleem, Muhammad (2017). "An Ecoregion-Based Approach to Protecting Half the Terrestrial Realm". BioScience. 67 (6): 534-545. doi:10.1093/biosci/bix014. ISSN 0006-3568. 
  125. ^ "Geography (Coğrafya)". Ermenistan Hükûmeti. 27 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ocak 2009. 
  126. ^ Holding, sayfa 3.
  127. ^ "Armenia (country)" (İngilizce). MSN Encarta. 26 Eylül 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mayıs 2009. 
  128. ^ "Geographic Characteristic of The Republic of Armenia" (PDF). Marzes of the Republic of Armenia in Figures, 2002–2006. National Statistical Service of the Republic of Armenia. 2007. 25 Mart 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 17 Ocak 2021. 
  129. ^ "Percentage of Mountain Area per Country (map)". 9 Ocak 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  130. ^ Natasha May Azarian (2007). The Seeds of Memory: Narrative Renditions of the Armenian Genocide Across Generations. s. 96. ISBN 978-0-549-53005-3. 28 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Nisan 2013. Mount Ararat is considered the 'heart' of historical Armenia as it is Armenian folklore which considers the majestic mountain to be the place where Noah's Arc landed. Armenian businesses, households, and schools almost ubiquitously have at ... 
  131. ^ Rouben Paul Adalian (13 Mayıs 2010). Historical Dictionary of Armenia. Scarecrow Press. s. 85. ISBN 978-0-8108-7450-3. 28 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Nisan 2013. Although the mythology associated with the pagan worship of the mountain is now lost to popular belief, Mount Ararat has played a very ... 
  132. ^ James Minahan (1998). Miniature empires: a historical dictionary of the newly independent states. Greenwood Publishing Group. ss. 2-3. ISBN 978-0-313-30610-5. 28 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Nisan 2013. Mount Ararat, the legendary landing place of Noah's Ark, is located in what is now modern Turkey. Situated near the border, the peak is visible from nearly every area of Armenia. Historically, the mountain has been the Armenian people's most ... 
  133. ^ Beck, Hylke E.; Zimmermann, Niklaus E.; McVicar, Tim R.; Vergopolan, Noemi; Berg, Alexis; Wood, Eric F. (30 Ekim 2018). "Present and future Köppen-Geiger climate classification maps at 1-km resolution". Scientific Data. 5: 180214. Bibcode:2018NatSD...580214B. doi:10.1038/sdata.2018.214. PMC 6207062 $2. PMID 30375988. 4 Ekim 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Eylül 2019. 
  134. ^ ABD Kongre Kütüphanesi, "Climate" (İklim) bölümü.
  135. ^ "Environmental Performance Index". epi.envirocenter.yale.edu (İngilizce). 16 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2021. 
  136. ^ "EU: Armenia nuclear plant should be shut down as soon as possible". news.am (İngilizce). 16 Şubat 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2021. 
  137. ^ "Modernization to increase the capacity of Armenian nuclear power plant by 10%". arka.am. 16 Şubat 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Şubat 2018. 
  138. ^ "Armenian Nuclear Power Plant upgrading program to continue in 2018". armenpress.am (İngilizce). 16 Şubat 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Şubat 2018. 
  139. ^ Grantham, H. S.; Duncan, A.; Evans, T. D.; Jones, K. R.; Beyer, H. L.; Schuster, R.; Walston, J.; Ray, J. C.; Robinson, J. G.; Callow, M.; Clements, T.; Costa, H. M.; DeGemmis, A.; Elsen, P. R.; Ervin, J.; Franco, P.; Goldman, E.; Goetz, S.; Hansen, A.; Hofsvang, E.; Jantz, P.; Jupiter, S.; Kang, A.; Langhammer, P.; Laurance, W. F.; Lieberman, S.; Linkie, M.; Malhi, Y.; Maxwell, S.; Mendez, M.; Mittermeier, R.; Murray, N. J.; Possingham, H.; Radachowsky, J.; Saatchi, S.; Samper, C.; Silverman, J.; Shapiro, A.; Strassburg, B.; Stevens, T.; Stokes, E.; Taylor, R.; Tear, T.; Tizard, R.; Venter, O.; Visconti, P.; Wang, S.; Watson, J. E. M. (2020). "Anthropogenic modification of forests means only 40% of remaining forests have high ecosystem integrity - Supplementary Material". Nature Communications. 11 (1). doi:10.1038/s41467-020-19493-3. ISSN 2041-1723. 
  140. ^ "Global Data | Fragile States Index". fragilestatesindex.org. 15 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2023. 
  141. ^ "Armenia 1995 (rev. 2005) Constitution - Constitute". www.constituteproject.org (İngilizce). 2 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2023. 
  142. ^ "Voter Registration". aceproject.org. 25 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2023. 
  143. ^ "Armenia invited as observer for Arab League". Azad Hye. 19 Ocak 2005. 21 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2021. 
  144. ^ Leblanc, Daniel (9 Ekim 2018). "Prime Minister Trudeau has last shot to help Michaëlle Jean stay on as Francophonie leader". Globe and Mail. The Globe and Mail Inc. 9 Ekim 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2021. 
  145. ^ Ermenistan'ın dış temsilcilikleri maddesine bakınız
  146. ^ a b Jin, Ryu (5 Ekim 2006). "Caspian Country Rich in Petroleum" (İngilizce). The Korea Times. 5 Kasım 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mart 2009.  → İnternet arşivi'nden erişilmiştir.
  147. ^ "Turkey's Political Relations with Armenia" (İngilizce). Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı. 28 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mart 2009. 
  148. ^ "Türkiye-Ermenistan Siyasi İlişkileri". Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı. 19 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mart 2009. 
  149. ^ "The Ties That Divide" (İngilizce). Global Heritage Fund. 17 Haziran 2006. 3 Kasım 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mart 2009. 
  150. ^ "Armenia and Turkey sign peace deal". 14 Ekim 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  151. ^ a b Nona Mikhelidze (5 Mart 2010). "The Turkish-Armenian Rapprochement at the Deadlock" (PDF). IAI Istituto Affari Internazionali. s. 3. 16 Mayıs 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 18 Ocak 2021. 
  152. ^ "Protocol on the Establishment of Diplomatic Relations between the Republic of. Turkey and the Republic of Armenia" (PDF). Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 26 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 18 Ocak 2021. 
  153. ^ "Türkiye - Ermenistan Siyasi İlişkileri". Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı. 4 Eylül 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  154. ^ "Relations between Turkey and Armenia". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 26 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2021. 
  155. ^ "Ancestry Data". U.S. Census Bureau. 2006. 4 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2021. 
  156. ^ European Parliament on the European Union's relations with the South Caucasus, 2 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 18 Ocak 2021 
  157. ^ "RFE/RL Caucasus Report". Armenian Ministry of Foreign Affairs. 7 Ocak 2005. 20 Kasım 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2021. 
  158. ^ "Eurasian Economic Commission". www.eurasiancommission.org. 8 October 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 April 2023. 
  159. ^ "ДОГОВОР О ПРИСОЕДИНЕНИИ РЕСПУБЛИКИ АРМЕНИЯ К ДОГОВОРУ О ЕВРАЗИЙСКОМ ЭКОНОМИЧЕСКОМ СОЮЗЕ ОТ 29 МАЯ 2014 ГОДА (Минск, 10 октября 2014 года)". www.customs-code.ru. 25 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2021. 
  160. ^ "Armenia To Join Russian-Led Customs Union". Radio Free Europe/Radio Liberty. 3 Eylül 2013. 13 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2021. 
  161. ^ "New agreement signed between the European Union and Armenia set to bring tangible benefits to citizens – EEAS – European External Action Service – European Commission". EEAS – European External Action Service (İngilizce). 16 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2023. 
  162. ^ "EUR-Lex - 52017JC0037 - EN - EUR-Lex". eur-lex.europa.eu. 5 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2023. 
  163. ^ "EU and Armenia take stock on Comprehensive and Enhanced Partnership Agreement implementation | EU Neighbours". www.euneighbours.eu. 17 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2023. 
  164. ^ "How Armenia Could Approach the European Union" (PDF). 28 Nisan 2008 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2021. 
  165. ^ "EU launches negotiations on Association Agreements with Armenia, Azerbaijan and Georgia". Europa (web portalı). 15 Temmuz 2010. 4 Aralık 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2021. 
  166. ^ "Armenia-EU association agreement may be concluded shortly". News.am. 8 Ekim 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2021. 
  167. ^ "3rd Plenary Round of the EU–Armenia Negotiation on the Association Agreement". Ec.europa.eu. 15 Aralık 2010. 11 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2021. 
  168. ^ "New agreement signed between the European Union and Armenia set to bring tangible benefits to citizens – EEAS – European External Action Service – European Commission". EEAS – European External Action Service (İngilizce). 16 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2021. 
  169. ^ "EUR-Lex - 52017JC0037 - EN - EUR-Lex". eur-lex.europa.eu. 5 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2021. 
  170. ^ "EU and Armenia take stock on Comprehensive and Enhanced Partnership Agreement implementation | EU Neighbours". www.euneighbours.eu. 17 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2021. 
  171. ^ a b c "Türksam Araştırma Merkezi,M. Şahin BÜLBÜL". 21 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2011. 
  172. ^ "Metsamor Haber". 19 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2011. 
  173. ^ "Çernobil Etkileri, Pripyat". 29 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2011. 
  174. ^ “Ermenistan Türkiye’yi Metzamor Nükleer Santrali ile Tehdit Ediyor.”, Sinan OGAN, Asam, 09.03.2005
  175. ^ "KFOR Contingent: Armenia". Official Web Site of the Kosovo Force. 23 Mart 2007. 14 Ocak 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2021. 
  176. ^ "Last shift of Armenian peacekeepers in Iraq returns home". Ermenistan Savunma Bakanlığı. 7 Ekim 2008. 15 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2021. 
  177. ^ "Armenia sends military deminers and medics to support Russian mission in Syria". Eurasianet (İngilizce). 1 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2021. 
  178. ^ "Change in democracy index score from 2017 to 2018 in Europe". 4 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  179. ^ "The retreat of global democracy stopped in 2018". The Economist. 8 Ocak 2019. ISSN 0013-0613. 9 Ocak 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2021. 
  180. ^ "Armenia". freedomhouse.org (İngilizce). 6 Şubat 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2021. 
  181. ^ "Armenia". freedomhouse.org (İngilizce). 31 Ocak 2019. 7 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Şubat 2019. 
  182. ^ "Armenia : A revolution live-streamed | Reporters without borders". RSF (İngilizce). 23 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2021. 
  183. ^ "Armenia improves positions in World Press Freedom Index by 19 points: Pashinyan confident in continuation of progress". armenpress.am (İngilizce). 18 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2021. 
  184. ^ "The Human Freedom Index 2017". Fraser Institute (İngilizce). 25 Ocak 2018. 7 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2021. 
  185. ^ "COUNTRY PROFILES" (PDF). 26 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). 
  186. ^ "Human Freedom Index". Cato Enstitüsü (İngilizce). 1 Şubat 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2021. 
  187. ^ Ermenistan Anayasası'nın 108. maddesi 19 Haziran 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
  188. ^ a b Ermenistan Anayasası'nın 107. maddesi 19 Haziran 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  189. ^ DEMOURIAN, AVET (19 Ekim 2007). "Armenian Eyes, Ears on US Genocide Vote" (İngilizce). ISSN 0190-8286. 3 Ekim 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Eylül 2020. 
  190. ^ Armstat, sayfa 10.
  191. ^ a b "Arşivlenmiş kopya". 15 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ekim 2013. 
  192. ^ Armstat, sayfa 49.
  193. ^ Armstat, sayfa 46.
  194. ^ Nüfus yoğunluğu maddesine bakınız.
  195. ^ Armstat, sayfa 11.
  196. ^ The Economist Pocket World in Figures 2011 Edition (İngilizce). Profile Books. 2010. ss. s. 17. ISBN 978-1-84668-372-5. 
  197. ^ Ermenistan Anayasası'nın 39. maddesi 24 Ocak 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
  198. ^ "2001 Ermenistan Nüfus Sayımı - Etnik kökenlerine göre Ermenistan vatandaşları" (PDF). Armstat. 26 Kasım 2013 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ocak 2009. 
  199. ^ Demoscope.ru. "1989 nüfus sayımı" (Rusça). 10 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  200. ^ Doğu Ermenicesi maddesine bakınız.
  201. ^ ABD Kongre Kütüphanesi, "Language" (Dil) bölümü.
  202. ^ Holding, sayfa vii.
  203. ^ "Ethnologue report for Armenia". Ethnologue. 3 Şubat 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2009. 
  204. ^ "UNESCO Interactive Atlas of the World's Languages in Danger". UNESCO. 30 Ekim 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Şubat 2009. 
  205. ^ ABD Dışişleri Bakanlığı. "Ermenistan" (İngilizce). 13 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ocak 2009. 
  206. ^ a b ABD Kongre Kütüphanesi, "Religion" (Din) bölümü.
  207. ^ Ermenistan Anayasası'nın 14,1. maddesi 24 Ocak 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
  208. ^ a b "Vicdan özgürlüğü ve dinî örgütler hakkındaki yasa". Ermenistan Parlamentosu. 11 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ocak 2009. 
  209. ^ Aragatsotn
  210. ^ Tavuş
  211. ^ Kotayk
  212. ^ Vayots Dzor
  213. ^ Sünik
  214. ^ Şirak
  215. ^ Lori
  216. ^ Geğarkunik
  217. ^ Armavir
  218. ^ Ararat
  219. ^ Erivan
  220. ^ "Armenia Information" (İngilizce). World InfoZone. 19 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2009. 
  221. ^ Dosya:Popularsports.PNG.
  222. ^ "Football Federation of Armenia" (İngilizce). UEFA. 30 Ocak 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Nisan 2009. 
  223. ^ "Armenia - FIFA/Coca Cola World Ranking". FIFA. 19 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2009. 
  224. ^ "32nd Chess Olympiad, Yerevan 1996" (İngilizce). Olimpbase. 6 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Nisan 2009. 
  225. ^ "37th Chess Olympiad: Turin 2006 - Armenia" (İngilizce). Olimpbase. 9 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Nisan 2009. 
  226. ^ Klein, Mike (25 Kasım 2008). "Armenians repeat their success" (İngilizce). Schacholympiade Dresden 2008. 14 Temmuz 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Nisan 2009. 
  227. ^ "International Olympic Committee - National Committee of Armenia" (İngilizce). Uluslararası Olimpiyat Komitesi. 27 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Nisan 2009. 
  228. ^ "History of the Pan-Armenian Games" (İngilizce). Pan-Ermeni Oyunları. 25 Ekim 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Nisan 2009.  → İnternet arşivi'nden erişilmiştir.
  229. ^ "1912 Stockholm Olimpiyatları'nda Türkler". Türkiye Millî Olimpiyat Komitesi. 3 Aralık 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Nisan 2009. 
  230. ^ a b Musayelyan, Suren (15 Aralık 2006). "Ambassadors in Sport?: Independent Armenia far below the glory of the Soviet times on the pitch, mat" (İngilizce). ArmeniaNow.com. 29 Eylül 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Nisan 2009. 
  231. ^ "Olympic Medal Winners" (İngilizce). Uluslararası Olimpiyat Komitesi. 26 Eylül 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Nisan 2009. 
  232. ^ "Fourth Pan-Armenian Games to kick off this August" (İngilizce). Panorama.am. 26 Temmuz 2007. 15 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2009. 
  233. ^ Krikorian, Onnik (31 Ağustos 2007). "Pan-Armenian Games seek ethnic unity amidst division" (İngilizce). EurasiaNet. 21 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2009. 
  234. ^ a b "Armenian Holidays" (İngilizce). Armenia Information. 2 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ocak 2009. 
  235. ^ "Visit Armenia - Public holidays in Armenia" (İngilizce). Londra'daki Ermenistan Büyükelçiliği. 9 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. 

Bibliyografya

[değiştir | kaynağı değiştir]

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]
Vikipedi'nin kardeş projelerinden
Ermenistan
hakkında daha fazla bilgi edinin
Vikisözlük'te ara Vikisözlük'te tanımlar
Commons'ta ara Commons'ta dosyalar
Vikisöz'de ara Vikisöz'de alıntılar
Vikigezgin'de Armenia ile ilgili gezi rehberi bulunmaktadır.
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Ermenistan&oldid=34515533" sayfasından alınmıştır