Ertek

Ertekler - awızeki xalıq dóretpesiniń arasında eń kóp taralǵan, eń bay hám eski túriniń biri. Adamnıń minez-qulqın, adamlar arasındaǵı qatnaslardıń turmısta bolǵan waqıya túrinde shınlıq yamasa qıyalıy, astarlı hám kúlkili túrde súwretlep beriwshi awızeki gúrrińler — ertek dep ataladı.

Erteklerdi adamlar óz ara hár jerde hám hár túrli jaǵdayda bir-birine aytadı. Óytkeni, ertekti aytıw ushın dástanlardı aytatuǵın adamlarday belgili qıssaxanlar, jırawlar talap etilmeydi.

Ertekler miynetkesh xalıq arasında dóretilgen, olardıń turmısın, haqıyqatlıq ushın gúreslerin kórsetedi. Haram tamaq, jalqaw, satılǵan hám ekijúzlilerdi masqaralaydı, kúlkige aladı, shıdamlılıq hám ǵayrat penen sol jaramsaqlarǵa qarsı gúresiwshilerdi, óz maqsetine jetiw hám hárqanday tosqınlıqlardı jeńip shıǵıw ushın talpınıwshı batırlardı, azamatlardı maqtanısh etedi.

Bizge belgili, erteklerdiń kópshiligi erte zamanlarda dóretilgen. Olar atadan balaǵa ótip, biziń zamanımızǵa jetken.

Eski zamanlarda dóretilgen erteklerde qıyalıy nárseler: dáw, peri, áwliye, jin, shaytan, áydarha qusaǵan káramatlı kúshler ushırasadı. Haywanlar menen quslar adamday bolıp sóylesedi. Erteklerdegi qaharmanlar hádden zıyat kúshli, batır bolıp súwretlenedi. Olar awır qıyınshılıqlardı jeńip, murat-maqsetine jetedi. Mısalı, geypara erteklerde adamlar gilemge minip, yaki qanat baylap aspanda ushıp júredi. Bunda erte zamanlardan berli adamlardıń úlken bir ármanı hawada usha alatuǵın zatlardı oylap shıǵıw tilegi bolǵan.

Erteklerdiń kópshiligi miynetkesh xalıqtıń azatlıq ushın gúres sezimi menen suwǵarılǵan hám bul gúreste olardıń jeńip shıǵıwǵa isenimin, uqıplılıǵın, úmitin, arzıw-ármanların súwretlep beredi.

Ertekler mazmunına qaray tómendegishe bólinedi.

1. Qıyalıy ertekler.

2. Haywanat haqqındaǵı ertekler.

3. Turmıslıq ertekler.

Qıyalıy ertekler

Qıyalıy erteklerde, tiykarınan, adamlar menen birge dáwler, periler, áydarhalar, jılanlar, káramatlı quslar, terekler, taraqlar, aynalar, qılıshlar, gilemlerdiń ushıwı, suwdıń, tastıń sóylewi, awqat tayarlaytuǵın dasturqanlar qatnasadı. Qıyalıy erteklerge «Tıyın», «Teńizdi toltırǵan egiz batırlar», «Altın tawıq», «Altın baslı áydarha» ertekleri kiredi.

Haywanatlar haqqındaǵı ertekler

Haywanatlar haqqındaǵı erteklerde, tiykarınan, túlki, qoraz, shaǵal, qasqır, ǵarǵa, tıshqan, eshki, qoy, ógiz, túye, arıslan, jolbarıs, eshek, qurbaqa, qoyan, bódene sıyaqlı haywanlar qatnastırıladı. Olarǵa «Túlki, tasbaqa hám taskene», «Sumlıǵı basına jetken túlki», «Shontıq túlki» ertekleri kiredi.

Turmısqa baylanıslı ertekler

Turmısqa baylanıslı ertekler qıyalıy hám haywanatlarǵa baylanıslı erteklerden turmısqa, ómirge jaqınlıǵı menen ajıralıp turadı. Olarda adam ómiriniń hár qıylı táreplerine kewil bólinedi. Turmıslıq erteklerde aqıllı hám aqmaq patshalar, sheshen, jetim bala hám qızlar, ańqaw hám aqıllı ǵarrılardıń obrazın kóriwimizge boladı. «Sheshen bala», «Miynet penen tabılǵan aqsha», «Aqıllı ǵarrı» ertekleri turmıslıq erteklerge kiredi.