Tetramorfa
_-_Walters_W65943A%2BB.jpg)
Tetramorfa lub tetramorfos[1][2] – w sztuce średniowiecza powiązanie symboli czterech ewangelistów w jedną postać (z gr. tetramorphos: „o czterech kształtach”, od tetra- + -morphos[3])[4]. Symbolika wywodzi się z tradycji starożytnego Wschodu.
Starożytny Orient
[edytuj | edytuj kod]Już w ikonografii sumeryjskiej można spotkać czteroczęściową grupę zwierząt, w skład której wchodził lew, orzeł oraz paw na grzbiecie wołu. Staroegipska Księga umarłych opisuje grupę trzech istot z głowami zwierząt i czwartej postaci z głową ludzką o długich uszach[5]. Także starożytni Babilończycy używali symboliki czterech istot żyjących, odnosząc je do czterech stron świata, pór roku: wiosna (byk), lato (lew), jesień (orzeł), zima (człowiek), a także znaków zodiaku (według gwiazdozbiorów). Z konstelacjami gwiazd byli także łączeni asyryjscy bogowie astralni: Marduk (skrzydlaty byk), Nergal (skrzydlaty lew), Nimruta (orzeł) oraz Nebo (człowiek). Istoty zwierzęce (byk, lew, orzeł) ucieleśniały przejawy siły fizycznej: byk ucieleśniał odporność i wytrwałość, lew potężną, nieujarzmioną siłę, a orzeł szybkość i wysokość lotu oraz ostrość wzroku. Postać ludzka symbolizowała istotę wyposażoną w duszę, inteligencję oraz wolę[6].
Chrześcijaństwo
[edytuj | edytuj kod]W Apokalipsie św. Jana jako czterej strażnicy Bożego tronu wskazane są cztery istoty: anioł (człowiek), lew, byk i orzeł. Mają po sześć skrzydeł, na których ulokowane są oczy, a każda z istot bez ustanku wychwala Boga[7]. Odpowiadają one cherubinom z wizji proroka opisanej w Księdze Ezechiela 1,10 podczas niewoli babilońskiej[5]. Od V w. tradycja chrześcijańska przyporządkowywała te cztery postaci jako strażników hołdujących zasiadającemu na tronie Chrystusowi, krzyżowi lub apokaliptycznemu barankowi, a za interpretacją Hieronima ze Strydonu (347–420) i Grzegorza Wielkiego (540–604) postaciom zostali przypisani poszczególni ewangeliści: św. Mateusz (człowiek/anioł), św. Marek (lew), św. Łukasz (byk/wół), św. Jan (orzeł), co miało podkreślać jedność czterech Ewangelii[7].
Ilustracje biblijne nie zawsze zachowują jednolity porządek. Hieronim ze Strydonu zasugerował następującą odniesienia symboli: człowiek jako symbol wcielenia Chrystusa, byk/wół – pasji, lew – zmartwychwstania, a orzeł – wniebowstąpienia Chrystusa[5][7].
Księgi trzymane przez cztery istoty symbolizują nie tylko Ewangelie, ale także samego Chrystusa pojmowanego jako Logos, Słowo Boże i światłość świata. W ikonografii cztery istoty mogą być obrazowane jako całe postacie lub jako półfigury. Istoty zwierzęce mogą być ukazywane jako postacie z ciałem człowieka i głową zwierzęcą. Postać orła, który jest prastarym symbolem słońca i światła, może być czasem otoczona promieniami, co ma nawiązywać do opisanej w Ewangelii Jana symboliki światłości Chrystusa. W średniowieczu wytworzył się bezpośredni związek między ewangelistami a symbolizującymi ich istotami, co skutkowało obrazowaniem ewangelistów w pozie przysłuchiwania się symbolizującej go istocie, jako źródłu inspiracji[7].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Juan-Eduardo Cirlot: Słownik symboli. przekł. Ireneusz Kania. Kraków: Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, 2000, s. 507. ISBN 83-7006-893-6.
- ↑ Jack Tresidder: Słownik symboli. tł. Bożenna Stokłosa. Warszawa: Wydawnictwo RM, 2001, s. 220. ISBN 83-7243-119-1.
- ↑ tetramorph. Merriam-Webster Inc.. [dostęp 2024-06-20]. (ang.).
- ↑ Słownik wyrazów obcych. PWN. [dostęp 2024-06-14]. (pol.).
- ↑ a b c Juan-Eduardo Cirlot: A Dictionary of Symbols: Revised and Expanded Edition. Londyn: Taylor & Francis e-Library, 2001, s. 337-339. ISBN 0-203-13375-7. [dostęp 2024-06-14].
- ↑ Maria Działo, Justyna Kuska: Co kryją symbole? Symbole ewangelistów. Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie. [dostęp 2024-06-14]. (pol.).
- ↑ a b c d Jutta Seibert: Leksykon sztuki chrześcijańskiej: tematy, postacie, symbole. tłum. Dominik Petruk. Kielce: Wydawnictwo Jedność, 2007, s. 305-307. ISBN 978-83-7442-120-1. [dostęp 2024-06-14].