Prusy Górne

Prusy Górne

Oberland

Państwa	Polska
Położenie na mapie

Prusy Górne (niem. Oberland) – kraina historyczno-etnograficzna w północno-wschodniej Polsce, położona między rzeką Osą i deltą Wisły na zachodzie a rzeką Pasłęką na wschodzie, będąca częścią regionu Prusy. Prusy Górne sąsiadują od wschodu z Warmią, od zachodu z Powiślem, a od południa z Mazurami, z którymi się częściowo pokrywają.

Współcześnie region znajduje się w większości w obrębie województwa warmińsko-mazurskiego, a częściowo także w województwach: pomorskim, kujawsko-pomorskim. Muzeum Prus Górnych znajduje się w Morągu.

Nazwa

Prusy Górne i inne krainy historyczne Polski na tle współczesnych granic administracyjnych

Nazwa Prus Górnych odnosi się do „górnego” położenia regionu względem biegu Wisły oraz rzek wpadających do Zalewu Wiślanego, w odróżnieniu do położonych „niżej” Prus Dolnych. Na podobnej zasadzie funkcjonowały nazwy: Górny Śląsk, Górna Saksonia, Górne Łużyce, Górna Frankonia, Górna Bawaria, Litwa Górna itp.

Nazwa niemiecka Oberland oznacza „Górny Kraj” lub „Kraj Wyższy”. Określenia tego używano już w czasach Państwa Zakonnego dla części Prus położonych miedzy dolną Wisłą a Pasłęką. Jak podają historycy Radosław Biskup i Krzysztof Kwiatkowski w „Słowniku historyczno-geograficznym Prus w średniowieczu” (2021):

Tzw. Prusy właściwe najpóźniej od XIV w. zaczęto dzielić na trzy zasadnicze części, przy czym podstawą tego była do pewnego stopnia sytuacja polityczna: Warmię (niem. Ermland), Oberland (Kraj Wyższy, w znaczeniu „wyżej położony”, któremu odpowiada polski toponim Prusy Górne) oraz Niederland (Kraj Niższy, „niżej położony”, Prusy Dolne).

Historyk Marian Biskup natomiast napisał na temat Prus Górnych, że:

Ukształtowanie terenowe Prus powodowało, że już w XV wieku dzielono je na tak zwane Prusy Górne (Oberland), sięgające od linii dolnej Wisły do Pasłęki, i Prusy Dolne (Niederland) obejmujące nizinne obszary na Wschód od Pregoły (...). Granice z roku 1466 spowodowały, że Prusy Górne zostały odcięte klinem biskupiej Warmii od Prus Dolnych.

Nazwa nawiązuje również do pagórkowatego ukształtowania terenu Prus Górnych, które pod względem geograficznym leżały prawie w całości w pasie pojezierzy, w kontraście do nizinnych Prus Dolnych leżących niemal w całości w pasie pobrzeży.

W starszej polskiej literaturze region określano również jako Kraj Górny lub Pogórze (tłumaczenia z niemieckiego). Zwykle jednak przed 1945 rokiem pozostawiano niemiecką nazwę Oberland (i przymiotnik oberlandzki) lub czasem uściślając Oberland Wschodniopruski, aby odróżnić od innych krain o tej nazwie.

Prawidłowość obecnej nazwy Prusy Górne (i za tym przymiotnika górnopruski) opiera się na używaniu jej przez regionalistów warmińsko-mazurskich oraz instytucje samorządowe i muzealne a także na autorytecie najważniejszych polskich historyków (Gerard Labuda, Marian Biskup).

Granice

Historyczne

Prusy Górne jako Oberland na mapie Prus Wschodnich sprzed 1945 roku

Granice Prus Górnych zmieniały się w rytm zmian polityczno-administracyjnych, rozciągając region między rzekami: Osą, Wisłą i Nogatem na zachodzie, Pasłęką na północnym wschodzie oraz Nidą i Omulewem na południowym wschodzie. Ostatecznie ukształtowały się po sekularyzacji Zakonu w roku 1525, gdy Prusy Górne weszły w skład Prus Książęcych, odtąd podzielonych na trzy okręgi administracyjne: królewiecki, natangijski i właśnie górnopruski, którego stolicą do 1751 roku było Zalewo. Okręg górnopruski (oberlandzki) objął dawne komturie górnopruskie oraz byłe dominium biskupów pomezańskich w okolicach Kwidzyna, ze starostwami w Pasłęku, Miłakowie, Morągu, Przezmarku, Kwidzynie, Prabutach, Szymbarku, Iławie, Miłomłynie, Ostródzie, Olsztynku, Dąbrównie, Działdowie, Nidzicy i Szczytnie. Na wschodzie region graniczył z księstwem warmińskim, na północy z ziemią malborską, na zachodzie z Pomorzem Gdańskim, na południowym zachodzie z ziemiami: chełmińską i lubawską, a na południowym wschodzie z dolnopruskim okręgiem Natangia (którego obszar różnił się od pierwotnego pruskiego terytorium plemiennego o tej samej nazwie). Granice Prus Górnych nie pokrywały się z wcześniejszymi granicami plemion pruskich ani granicami komturstw krzyżackich.

Etnograficzne

Hasło "Oberland" w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, tom VII, str. 322 (Warszawa, 1886).

W XIX i na początku XX wieku Prusy Górne dzielono pod względem etnograficznym na dwa obszary:

• Niemieckie Prusy Górne (niem. Deutsch Oberland) – gdzie przeważała ludność niemiecka. Jego północno-wschodnia część, czyli ścisła Hockerlandia (obejmująca Pasłęk, Młynary, Miłakowo, Morąg, Godkowo, Łuktę), była niemal wyłącznie niemieckojęzyczna, z niewielkimi enklawami holenderskojęzycznymi. Natomiast zachodnia część (obejmująca Iławę, Susz, Prabuty, Zalewo, Kwidzyn, Kisielice, Gardeję i Biskupiec) wraz z dawną ziemią malborską bez Żuław (obejmującą Malbork, Sztum, Dzierzgoń, Elbląg i Tolkmicko), stanowiła ścisłe Powiśle, zamieszkiwane również przez mniejszość polską.
• Polskie Prusy Górne (niem. Polnisch Oberland) – zamieszkiwane były w większości przez ludność polską, czyli Mazurów pruskich (Szczytno, Wielbark, Miłomłyn, Nidzica, Działdowo, Dąbrówno, Olsztynek i Ostróda), stąd obecnie obszar zwykle zalicza się do zachodniej części Mazur.

Płynną granicę między tymi obszarami wyznacza dawny zasięg gwar: mazurskiej i ostródzkiej, używanych przez mazurów pruskich i uważanych przez językoznawców za pochodną dialektu mazowieckiego języka polskiego. Z kolei mniejszość polska Powiśla posługiwała się na obszarze ziemi malborskiej gwarą malborską, a na pozostałych obszarach gwarami: kociewską oraz chełmińsko-dobrzyńskimi. Wraz z upływem lat wpływ języka polskiego był coraz mniejszy, zwłaszcza w miastach.

Niemiecka ludność Prus Górnych używała dialektu wysokopruskiego (niem. Hochpreußisch), jednego z dialektów języka wysokoniemieckiego. Obecność dialektu wysokopruskiego wskazywała, że niemiecka ludność Prus Górnych wywodziła się w dużej mierze od osadników ze Śląska, którzy przybywali do tego regionu Prus od XIII wieku. Gwara tego dialektu używana w Prusach Górnych (zwana Oberländisch, gwara oberlandzka lub górnopruska) jest spokrewniona ze śląską odmianą języka niemieckiego. Wyróżniało to ludność niemieckojęzyczną Prus Górnych od niemieckojęzycznych mieszkańców pozostałych rejonów Prus, którzy w większości posługiwali się dialektem dolnopruskim (niem. Niederpreußisch). Linia benracka rozgraniczająca oba dialekty pokrywała się w przybliżeniu z granicą pomiędzy Prusami Górnymi a ziemiami: malborską i chełmińską.

Linia benracka (izoglosa maken/machen) oraz linia Speyer (Appel/Apfel)

Niemiecka ludność Prus Górnych oraz mazurzy pruscy należeli w większości do wyznania ewangelickiego, natomiast mniejszość polska na Powiślu była wyznania katolickiego. W regionie zamieszkiwali ponadto pochodzący z Holandii mennonici, a także żydzi.

Kontrowersje dotyczące pojęcia Prusy Górne

W przeszłości usiłowano w różnych okresach rozciągnąć na całe Prusy Górne znaczenie nazw każdego z regionów etnograficznych leżących w ich granicach (Hockerlandii, Mazur i Powiśla). W okresie niemieckim stosowano niekiedy wobec całego regionu nazwę Hockerlandia, pomimo iż w ścisłym znaczeniu określa ono terytorium Pogezanii (bez jej północnej części z Elblągiem i Tolkmickiem, wchodzącej w skład ziemi malborskiej, a także ziemi Gudikus wchodzącej w skład księstwa warmińskiego) odpowiadające obszarowi dawnych powiatów: morąskiego i pasłęckiego. Z kolei w czasach powojennych propaganda PRL usiłowała rozciągnąć na całe Prusy Górne pojęcia Powiśla lub Mazur, co miało podkreślać polski charakter tych ziem i w zamyśle umożliwić całkowite wyparcie ze świadomości oraz języka potocznego, urzędowego i naukowego nazw: historycznej Prusy Górne oraz etnograficznej Hockerlandia, postrzeganych jako godzące w przynależność tych terenów do Polski. Już w 1953 roku pracownicy Instytutu Zachodniego w Poznaniu zdefiniowali na nowo obszar Powiśla jako obszar obejmujący obok dotąd zaliczanych do niego powiatów: elbląskiego, malborskiego, sztumskiego, kwidzyńskiego i suskiego, również powiaty: morąski i pasłęcki. Przy opisywaniu tego obszaru wskazywano, że stanowi on trzecią część (po Warmii i Mazurach) tzw. Pomorza Mazowieckiego. Rajmund Galon zdefiniował wówczas nowe granice regionu: Wschodnia granica Powiśla przebiega wzdłuż rzeki Pasłęki, następnie wschodnim skrajem Wyżyny Elbląskiej. Południowa granica Powiśla trzyma się granicy politycznej sprzed 1939 r. Jednocześnie wskazywał, że Powiśle nie posiada cech odrębnego regionu geograficznego i wchodzi w skład kilku krain naturalnych rozciągających się pomiędzy Wisłą a Niemnem, a jedynie skrajne usytuowanie Powiśla w stosunku do pozostałych obszarów Pomorza Mazowieckiego, nizin nadwiślańskich i Żuław stanowi o jego wyodrębnieniu. Podobnie – zwłaszcza w kontekście turystycznym – i niekiedy w połączeniu wraz z sąsiednią ziemią lubawską, region określany bywał również jako Mazury Zachodnie Określenie to nie ma jednak uzasadnienia w uwarunkowaniach etnokulturowych, ponieważ tylko południowo-wschodnia część Prus Górnych (powiaty: ostródzki w granicach sprzed 1975, nidzicki oraz szczycieński) jest zaliczana do regionu etnograficznego Mazur, natomiast ziemia lubawska nigdy nie stanowiła części tego regionu.

Historia

Okręg górnopruski jako Hockerlandia na mapie Królestwa Prus z roku 1758 – oznaczony kolorem różowym.

Nowa Mapa Królestwa Prus Johna Carry’ego z 1799. Okręg górnopruski (Oberland) zaznaczony kolorem zielono-niebieskim.

Prusy Górne były pierwszym regionem Prus zdobytym w latach 1230 do 1249 przez Zakon Krzyżacki wspierany przez wojska cesarza Fryderyka II oraz książąt polskich, zwłaszcza mazowieckich i pomorskich. Wcześniej zamieszkiwany był przez pruskie plemiona Pomezanów, Pogezanów i częściowo Sasinów (dokładny ich zasięg znany jest w przybliżeniu), a na południu częściowo ludność słowiańska. Przyłączenie Prus Górnych do państwa krzyżackiego przypieczętował układ w Dzierzgoniu w 1249 roku, po którym rozpoczęło się na tych ziemiach osadnictwo z Niemiec, Śląska i Mazowsza.

Zajęte ziemie pruskie na mocy postanowień papieskich podzielono między Zakon a świecką władzę kościelną. I tak Prusy Górne oraz Prusy Dolne podlegały bezpośrednio władzom Zakonu, a położona pomiędzy nimi Warmia stała się wydzieloną w obrębie państwa zakonnego domeną biskupów warmińskich. Komturie górnopruskie (elbląska, dzierzgońska i ostródzka) podlegały bezpośrednio wielkiemu mistrzowi w Malborku, a komturie dolnopruskie nadzorował wielki marszałek, który rezydował w Królewcu. Do Prus Górnych zaliczano także obszar Wielkiej Puszczy w okolicach Szczytna, który podlegał komturii elbląskiej.

Po wojnie trzynastoletniej w roku 1466 i wydzieleniu ziemi malborskiej oraz przyłączeniu jej wraz z Warmią oraz odbitym Pomorzem Gdańskim i ziemią chełmińską, michałowską oraz lubawską do Polski, ostatecznie ukształtowane zostały też granice Prus Górnych jako okręgu pozostającego częścią Prus Zakonnych i będącego niemal w całości otoczonym przez ziemie Prus Królewskich należących do Polski. Prusy Górne jako część Prus Zakonnych i Książęcych były lennem Korony Królestwa Polskiego od 1466 aż do roku 1657. W roku 1701 powstało Królestwo Prus. Okręg górnopruski przetrwał aż do roku 1818, gdy nastąpił nowy podział administracyjny na powiaty (niem. Landkreis), przy czym powiaty leżące na Powiślu (kwidzyński i suski) odtąd stały się częścią prowincji Prusy Zachodnie, natomiast powiaty Hockerlandii (morąski i pasłęcki) oraz Mazur (ostródzki, nidzicki i szczycieński) stanowiły zachodnią część Prus Wschodnich.

W XIX wieku Prusy Górne weszły wraz z całym Królestwem Prus w skład zjednoczonych Niemiec. W roku 1920 r. odbył się plebiscyt, który objął m.in. fragmenty Prus Górnych: zachodni (Powiśle) oraz południo-wschodni (Mazury). Zakończył się zwycięstwem strony niemieckiej.

Od roku 1945 Prusy Górne w całości wchodzą w skład Polski. Tereny Prus Górnych zostały zasiedlone przez osadników pochodzących z różnych rejonów Polski, przede wszystkim z Mazowsza i dawnych Kresów. W latach 1945–1950 Komisja Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych ponownie nazwała niektóre miejscowości i obiekty fizjograficzne (rzeki, jeziora) na terenie Prus, aby przywrócić – lecz często nadać nową – polską, nazwę. Istniejące wcześniej w polskim piśmiennictwie lub lokalnej mowie nazwy, przemianowano na nowe, wcześniej nie używane, np.

• Pruski Holąd – Pasłęk
• Zełwałd – Zalewo

W początkach XXI wieku regionaliści zaczęli wracać do historycznej nazwy regionu Prus Górnych, zaznaczając, że nie należą one ani do Warmii ani do Mazur. Pojawiły się publikacje i wystawy nawiązujące do historii regionu. W 2024 regionalnemu oddziałowi Muzeum Warmii i Mazur w Morągu nadano nazwę Muzeum Prus Górnych.

Ciekawostki

• Od niemieckiej nazwy Prus Górnych wziął swoją dawną nazwę Kanał Elbląski (niem. Oberländischer Kanal, Elbing-Oberländischer, do 1945 pol. Kanał Oberlandzki, Elblągsko-Oberlandski).
• Znaną badaczką folkloru i pradziejów Prus Górnych była Elisabeth Lemke (1849–1925), wychowana w majątku Rąbity koło Zalewa. Jej główną pracą było trzytomowe dzieło etnograficzne Volkstümliches in Ostpreußen (1884–1899), w którym umieściła podania (117), bajki (67), wierzenia, obrzędy oraz pieśni z Prus Górnych.
• W 1898 roku w Pasłęku powstało Górnopruskie Towarzystwo Historyczne (Oberländischer Geschichtsverein), którego honorowym przewodniczącym został książę Alexander zu Dohna ze Słobit.
• W 2024 regionalnemu oddziałowi Muzeum Warmii i Mazur w Morągu nadano nazwę Muzeum Prus Górnych

Zobacz też

• Prusy Dolne
• Powiśle
• Mazury
• Pomezania
• Pogezania
• Sasinia
• Puszcza Pruska

Bibliografia

• Marian Biskup, Gerard Labuda, Dzieje zakonu krzyżackiego w Prusach, Gdańsk 1986.
• J. Sikorski, S. Szostakowski, Dzieje Warmii i Mazur w zarysie. Od pradziejów do 1870 roku, PWN 1981.
• Morąg – z dziejów miasta i powiatu, Pojezierze, Olsztyn 1973.
• Max Toeppen, Historia Mazur. Przyczynek do dziejów krainy i kultury pruskiej, tłum. M. Szymańska-Jasińska. Wyd. Wspólnota Kulturowa Borussia, Olsztyn 1995.