Języki kartwelskie

Języki kartwelskie

Obszar	Kaukaz Południowy
Prajęzyk	język prakartwelski
Podział	• język swański • języki gruzińsko-zańskie
Kody rodziny językowej
ISO 639-5	ccs
Glottolog	kart1248
Występowanie
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unicode.

Języki kartwelskie – mała, licząca 5 milionów użytkowników, rodzina językowa, obejmująca swym zasięgiem tereny Kaukazu Południowego, głównie Gruzji (gruz. Sa-kartvel-o), od której zresztą pochodzi nazwa rodziny. Językami kartwelskimi posługuje się też rdzenna ludność obecnie należącego do Turcji Lazystanu oraz zamieszkujący okolice obwodu zakatalskiego w Azerbejdżanie gruzińscy Ingilojcy. Ponadto w Iranie po dziś dzień żyje 50-tysięczna wspólnota potomków Gruzinów, przesiedlonych z Kachetii do Ferejdunszahru przez Abbasa I, szacha Persji w 1612 r., zachowująca znajomość języka swych przodków. W przeszłości dialektami kartwelskimi miała się również posługiwać ludność wybrzeża trabzońskiego. Języki kartwelskie są przedmiotem badań kartwelistyki.

Klasyfikacja języków kartwelskich

W skład rodziny kartwelskiej wchodzą cztery języki, tworzące kontinuum dialektalne  :

• swański
• gruzińskozańskie (kartozańskie):
  • gruziński – 4,179 mln
  • zańskie:
    • megrelski – 0,5 mln
    • lazyjski – 50 tys.

Drzewo genealogiczne

prakartwelski

prakartozański

zański

swański

lazyjski

megrelski

gruziński

Gruzińscy językoznawcy w stosunku do pozostałych kodów komunikacyjnych należących do tej rodziny używają miana dialektów. O ile posługujący się tymi językami mogą stosować taką formułę klasyfikacyjną, wyrażając tym samym swój patriotyzm i poczucie wspólnoty z innymi Gruzinami, to koncepcja ta ma ograniczoną aprobatę wśród zagranicznych językoznawców, ze względu na wyraźną odrębność strukturalną tych lektów (Abstand). Najbardziej odrębnym gramatycznie językiem rodziny jest język swański, którego czas odłączenia się szacuje się na drugie tysiąclecie p.n.e., choć istnieje możliwość, że stało się to nieco wcześniej. Czas odłączenia się następnych – języków zańskich – od wspólnego prakartwelskiego rdzenia to najprawdopodobniej pierwsze tysiąclecie p.n.e. Kwestią sporną pozostaje, czy traktować megrelski i lazyjski jako odrębne języki, czy może kontinuum unitarnego języka zańskiego. Kontrowersje te stwarza fakt, że ich oddzielny rozwój jest stanem dość świeżym, liczącym sobie jedynie 500 lat i wciąż są dla siebie w dużej mierze zrozumiałe. Według Heinza Fähnricha słusznym jest obecnie rozpatrywanie megrelskiego i lazyjskiego jako dwóch niezależnych od siebie języków, ponieważ użytkownicy tych dwóch form wspólnego niegdyś języka już się nawzajem nie rozumieją.

Porównanie słownictwa języków kartwelskich

lazyjski	megrelski	gruziński	znaczenie
aɣani – აღანი	axali – ახალი	axali – ახალი	nowy
q’ona – ყონა	ʔona/ʔvana – ჸონა/ჸვანა	q’ana – ყანა	pole
c’k’ari – წკარი	c’q’ari – წყარი	c’q’ali – წყალი	woda
nena – ნენა	nina – ნინა	ena – ენა	język
toli – თოლი	toli – თოლი	tvali – თვალი	oko
guri – გური	guri – გური	guli – გული	serce
szuri – შური	szuri – შური	suli – სული	dusza
mgeri – მგერი	ngeri – გერი	mgeli – მგელი	wilk
che – ხე	che – ხე	cheli – ხელი	ręka
dɣa – დღა	dɣa – დღა	dɣe – დღე	dzień
ɣali – ღალი	ɣali – ღალი	ɣele – ღელე	strumień
czkwa – ჩქვა	szchxwa – შხვა	schwa – სხვა	inny
lazuri – ლაზური	lazuri – ლაზური	lazuri/czanuri – ლაზური/ჭანური	lazyjski
ccheni – ცხენი	ccheni – ცხენი	ccheni – ცხენი	koń

Pochodzenie języków kartwelskich

Do dziś nie ustalono pochodzenia języków kartwelskich. W początkach językoznawstwa języki kartwelskie łączono z językami północnokaukaskimi, co po bliższym przyjrzeniu się okazało się niesłuszne. Języki południowokaukaskie posiadają pewne podobieństwa do północnokaukaskich (gł. fonetyka czy ergatywność), ale podobieństwa te dowodzą raczej istnienia ligi językowej niż pokrewieństwa w ramach rodziny językowej. Według niektórych zwolenników teorii nostratycznej języki kartwelskie rozwinęły się wskutek nałożenia wpływu semickiego na element przednostratycki. Wysuwano także hipotezy o związku z językiem baskijskim, między innymi postulowano przynależność tychże do tzw. języków jafetyckich, łączących w swym obrębie wszystkie języki przedindoeuropejskiej Europy.

Cechy charakterystyczne

Języki kartwelskie prezentują typ pośredni między skrajnościami rodzin nach-dagestańskiej i abchasko-adygejskiej, wykazując zarówno prostszy od nach-dagestańskiego, acz bardziej rozbudowany niż w abchasko-adygejskim, system deklinacyjny, a jednocześnie łatwiejszy od abchasko-adygejskiego (choć nadal przecież trudny), choć bardziej rozbudowany niż u nach-dagestańskich, system odmiany czasownikowej. Cechą charakterystyczną jest tak zwana półergatywność, czyli stosowanie zarówno konstrukcji ergatywnych, jak i „nominatywnych”. Dominuje szyk SVO i SOV.

Bibliografia

• Kevin Tuite, The myth of the Caucasian Sprachbund: The case of ergativity, Montréal 2004
• Kevin Tuite, The rise and fall and revival of the Ibero-Caucasian hypothesis
• Silvia Kutscher, Lazuri Nena – The language of the Laz
• Arthur Holmer, The Iberian-Caucasian Connection in a Typological Perspective
• W.W. Boeder W.W., Speech and thought representation in the Kartvelian (South Caucasian) languages. In: Güldemann, T., von Roncador, M. (Eds.), Reported Discourse. A Meeting-Ground of Different Linguistic Domains. Typological Studies in Language, vol. 52, Amsterdam/Philadelphia: Benjamins, 2002, s. 3–48 .
• W.W. Boeder W.W., The South Caucasian languages, „Lingua”, 115 (1–2 (Jan.-Feb.)), 2005, s. 5–89 .
• A.A. Dalby A.A., Language in Danger; The Loss of Linguistic Diversity and the Threat to Our Future, Columbia University Press, 2002 .
• H.H. Fähnrich H.H., Z.Z. Sardzhveladze Z.Z., Etymological Dictionary of the Kartvelian Languages (in Georgian), Tbilisi 2000 .
• Gamkrelidze, Th. (1966) A Typology of Common Kartvelian, Language, Vol. 42, No. 1 (Jan.–Mar.), s. 69–83
• O.O. Kajaia O.O., Megrelian-Georgian dictionary. Vol 1. (in Georgian), Tbilisi 2001 .
• G.G. Klimov G.G., Etymological Dictionary of the Kartvelian Languages (in Russian), Moskwa 1964 .
• G.G. Klimov G.G., Einführung in die kaukasische Sprachwissenschaft, Hamburg: Buske, 1994 .
• G.G. Klimov G.G., Etymological Dictionary of the Kartvelian Languages, Berlin: Mouton de Gruyter, 1998a .
• G.G. Klimov G.G., Languages of the World: Caucasian languages (in Russian), Moskwa: Academia, 1998b .

Linki zewnętrzne

• Instytut Językoznawstwa Gruzińskiej Akademii Nauk im. Arnolda Czikobawy. acnet.ge. [zarchiwizowane z tego adresu (2004-04-20)].
• Strona własna kanadyjskiego kartwelisty Kevina Tuite’a