Vacina

Vacina da varíola.

A vacina (do latín vaccinus, 'vacún'; de vacca, 'vaca') é un preparado de antíxenos que unha vez dentro do organismo provoca unha resposta de ataque, denominada anticorpo. Esta resposta xera memoria inmunolóxica producindo, na maioría dos casos, inmunidade permanente fronte á enfermidade. A primeira vacina descuberta foi a usada para combater as vexigas por Edward Jenner en 1796.

As vacinas clasifícanse en dous grandes grupos

• Vacinas vivas ou atenuadas
• Vacinas mortas ou inactivadas

Existen varios métodos de obtención:

1. Vacinas avirulentas preparadas a partir de formas non perigosas do microorganismo patóxeno.
2. Vacinas a partir de organismos mortos ou inactivos.
3. Antíxenos purificados.
4. Vacinas xenéticas.

As vacinas adminístranse por medio dunha inxección, ou por vía oral (tanto con líquidos como con pastillas).

Historia

O descubrimento das vacinas foi un adianto moi importante para a procura biomédica e unha das principais causas da mellora da saúde e da calidade de vida, especialmente no ser humano.

Lady Mary Wortley Montagu co seu fillo.

As primeiras mostras de vacinación atopámolas na China, escritas nun tratado de medicina onde se explicaba que rozaban algodón nunha pústula madura e despois introducíana nas fosas nasais. Deste xeito provocaban a inmunización total ou parcial contra as vexigas. En Turquía, durante a era do imperio Otomán, houbo numerosas epidemias de vexigas e a técnica da vacinación colleu forza. As fontes turcas din que foron uns poboadores turcos na fronteira con Persia quen introduciron a vacinación de maneira cerimonial. É aquí onde ten un papel moi importante Lady Mary Wortley Montagu, aristócrata e escritora londiniense nada en 1689. Montagu vive a morte do seu irmán debido ás vexigas ós 20 anos, entón empeza a interesarse por este tema. Ó cabo de dous anos, ela mesma sofre a enfermidade e sobrevive. Mentres está enferma, ofrecen ao seu marido o cargo de embaixador no imperio Otomán. Parte con toda a familia. No canto de quedar recluída en casa vai coñecer a realidade turca. En Turquía coñece a realidade da vacinación e queda fascinada por esta técnica. Decide aplicarlla ao seu fillo e posteriormente é a introdutora do proceso en Europa. Describe o proceso nunha carta enviada a unha amiga que se titula "Á turca".

O médico británico Edward Jenner inventou a primeira vacina contra as vexigas, inspirado na técnica da vacinación, introducida por Lady Mary. En 1796 levou a cabo o seu famoso experimento de inmunización con linfa de vexigas vacúas, e naquel momento inaugurouse a era da vacinación. Jenner descubriuno escoitando a unha pastora leiteira do seu pobo que dicía que non collería as vexigas porque xa collera as vexigas das vacas. As vexigas das vacas era unha enfermidade que provocaba unha erupción ao muxir estes animais. Os pastores observaron que, se se contaxiaban das vexigas das vacas e chegaba unha epidemia de vexigas, raramente enfermaban.

O experimento de Jenner consistiu na introdución das vexigas vacúas, procedente dunha pústula dunha campesiña que traballaba con vacas, a un neno de oito anos. A descrición de tal acontecemento atopámola ao seu ensaio Investigación sobre as causas e os efectos da vacina das vexigas. Case dous séculos despois, en 1979, a Organización Mundial da Saúde proclamou oficialmente erradicada as vexigas en todo o mundo.

Edward Jenner

O 1874 entra en vigor en Alemaña a Lei da Vacinación, que introduciu a obrigatoriedade da vacinación contra as vexigas a todos os nenos no seu primeiro ano de vida, sempre que non contraesen a enfermidade. E aos menores de doce anos, que non sufrisen as vexigas nos cinco anos anteriores. En España a introdución das vacinas foi a cargo de F. Pigillem (1770-1826). A finais do século XVIII vacinou a cinco nenos en Puigcerdá. F. Salvá y Campillo destacaron tamén no campo da vacinación. O labor dos dous médicos conduciu á vacinación de 3.000 persoas en maio de 1801. I. de Jauregui e J.M. Ruiz de Luzuriaga introduciron a vacinación en Aranxuez e en Madrid, respectivamente. O primeiro libro español sobre vacinacións, Tratado Histórico y Práctico de Vacuna, foi escrito por J.L. Moreau e editado en Madrid en 1803. Moreau era profesor de Medicina e Catedrático de Hixiene do Liceo Republicano. Neste libro descríbese a vacina contra as vexigas e os resultados máis importantes que se obtiveron até entón.

En 1881, Louis Pasteur, seguindo os pasos de Jenner, realizou un experimento. Inoculou cultivos atenuados da bacteria do ántrax a diferentes grupos de animais, aos cales repetiu a dose con cultivos cada vez máis virulentos. Finalmente, tamén inoculou a un grupo de animais de control que non estiveran previamente en contacto con este bacilo. Como resultado, observou que morreron case todos os animais do grupo de control; en cambio, os inoculados previamente non presentaron síntomas da enfermidade. Pasteur, así, introduciu os conceptos de vacina e vacinación en homenaxe a quen foi o pioneiro neste campo.

Cronoloxía das vacinas

Só a varíola foi eliminada no mundo. A poliomielite e o xarampón atópanse en campañas de erradicación.

Século XVIII

• 1785: Primeira vacina para otite severa;
• 1796: Primeira vacina para varíola.

Século XIX

• 1879: Primeira vacina para a diarrea;
• 1881: Primeira vacina para o ántrax;
• 1882: Primeira vacina para a rabia;
• 1890: Primeira vacina para o tétanos;
• 1890: Primeira vacina para a difteria;
• 1897: Primeira vacina para a peste.

Século XX

• 1926: Primeira vacina para tose ferina;
• 1927: Primeira vacina para a tuberculose;
• 1935: Primeira vacina para a febre amarela;
• 1937: Primeira vacina para o tifo;
• 1945: Primeira vacina para a gripe;
• 1952: Primeira vacina para a poliomielite;
• 1954: Primeira vacina para a encefalite xaponesa;
• 1962: Primeira vacina oral para a poliomielite;
• 1964: Primeira vacina para o xarampón;
• 1967: Primeira vacina para a papeiras;
• 1970: Primeira vacina para a rubéola;
• 1974: Primeira vacina para a varicela;
• 1977: Primeira vacina para a pneumonía (Streptococcus pneumoniae);
• 1978: Primeira vacina para a meninxite (Neisseria meningitidis);
• 1981: Primeira vacina para a hepatite B;
• 1985: Primeira vacina para a Haemophilus influenzae tipo b (HiB);
• 1992: Primeira vacina para a hepatite A;
• 1998: Primeira vacina para a enfermidade de Lyme;

Século XXI

• 2003: Primeira vacina nasal para a gripe aprobada nos Estados Unidos.
• 2006: Primeira vacina para o virus do papiloma humano, que é unha causa de cancro cervical.
• 2012: Primeira vacina para a hepatite E.
• 2012: Primeira vacina cuadrivalente da gripe.
• 2015: Primeira vacina para o enterovirus 71, unha das causas da febre aftosa humana.
• 2015: Primeira vacina para a malaria.
• 2015: Primeira vacina para o dengue.
• 2019: Primeira vacina aprobada para o ébola.
• 2020: Primeira vacina para a COVID-19 (vacina de Pfizer-BioNTech para a COVID-19).

Tipos

Vacinas convencionais

As vacinas poden estar compostas de bacterias ou virus, xa sexan vivos ou debilitados, que foron criados con tal fin. As vacinas tamén poden conter organismos inactivos ou produtos purificados provenientes daqueles primeiros. Hai catro tipos tradicionais de vacinas:

• Inactivadas: microorganismos daniños que foron tratados con produtos químicos ou calor e perderon o seu perigo. Exemplos deste tipo son: a gripe, cólera, peste bubónica e a hepatite A. A maioría destas vacinas adoitan ser incompletas ou de duración limitada, polo que é necesario máis dunha toma.
• Vivas atenuadas: microorganismos que foron cultivados expresamente baixo condicións nas cales perden as súas propiedades nocivas. Adoitan provocar unha resposta inmunolóxica máis duradeira, e son as máis usuais nos adultos. Por exemplo: a febre amarela, xarampón ou rubéola (tamén chamada xarampón alemán) e papeiras.
• Toxoides: son compoñentes tóxicos inactivados procedentes de microorganismos, en casos onde eses compoñentes son os que de verdade provocan a enfermidade, en lugar do propio microorganismo. Neste grupo pódense atopar o tétanos e a difteria.
• Subunitarias: máis que introducir un microorganismo atenuado ou inactivo enteiro dentro dun sistema inmune, un fragmento deste pode crear unha resposta inmunitaria. Un exemplo característico é a vacina subunitaria contra a hepatite B, que está composta soamente pola superficie do virus (superficie formada por proteínas).

A vacina viva da tuberculose non é a versión contaxiosa desta enfermidade, pero unha variante chamada BCG (Bacilo de Calmette e Guerin, os seus descubridores) é usada raramente nos Estados Unidos.

Problemas das vacinas convencionais

• Problemas de seguridade: é posible a reversión á virulencia dos axentes nas vacinas atenuadas, ou erros á hora de inactivalos nas vacinas inactivadas. É difícil detectar se houbo contaminación por parte de partículas bacterianas ou víricas non desexadas.
• Problemas causados polos efectos secundarios: no ámbito local poden producir hematomas, e no ámbito sistémico poden provocar, sobre todo, reaccións de hipersensibilidade.
• Necesidade de conservarse en frío.
• Non hai vacinas para todas as enfermidades.
• Non se pode diferenciar entre individuos vacinados e individuos infectados: cando un individuo está vacinado, o sistema inmunitario detecta os mesmos antíxenos que cando se produce unha infección e a resposta é similar, dando lugar a falsos positivos nos diagnósticos.

Vacinas de nova xeración

Hoxe día están a desenvolverse e probando novos tipos de vacinas:

• Conxugadas: certas bacterias teñen capas externas de polisacáridos que son minimamente inmunolóxicos. Pondo en contacto estas capas externas con proteínas, o sistema inmunitario pode ser capaz de recoñecer o polisacárido coma se fose un antíxeno (un antíxeno pode ser unha proteína ou un polisacárido). Este proceso é usado na vacina Haemophilus influenzae do tipo B (tamén coñecido como bacilo de Pfeiffer).
• Vector recombinante: combinando a fisioloxía (corpo) dun microorganismo dado e o ADN (contido) doutro distinto, a inmunidade pode ser creada contra enfermidades que teñan complicados procesos de infección.
• Vacina de ADN: vacina de desenvolvemento recente, é creada a partir do ADN dun axente infeccioso. Funciona ao inserir ADN de bacterias ou virus dentro de células humanas ou animais. Algunhas células do sistema inmunitario recoñecen a proteína xurdida do ADN estraño e atacan tanto á propia proteína como ás células afectadas. Dado que estas células viven longo tempo, se o axente patóxeno (o que crea a infección) que normalmente produce esas proteínas é atopado tras un período longo, serán atacadas instantaneamente polo sistema inmunitario. Unha vantaxe do vacúas ADN é que son moi fáciles de producir e almacenar. Aínda que en 2006 este tipo de vacúa era aínda experimental, presenta resultados esperanzadores.

É importante aclarar que, mentres a maioría das vacinas son creadas usando compoñentes inactivados ou atenuados de microorganismos, as vacinas sintéticas están compostas en parte ou completamente de péptidos, carbohidratos ou antíxenos. Estas vacinas sintéticas adoitan ser consideradas máis seguras que as primeiras.

Desenvolvemento da inmunidade

O sistema inmunitario recoñece os axentes da vacina como estraños, destruíndoos e «recordándoos». Cando unha versión realmente nociva da infección chega ao organismo, o sistema inmunitario está xa preparado para responder: 1º) Neutralizando ao axente infeccioso antes de que poida entrar nas células do organismo; e 2º) Recoñecendo e destruíndo as células que sexan infectadas, antes de que o axente póidase multiplicar en gran número.

As vacinas contribuíron á erradicación da varíola, unha das enfermidades máis contaxiosas e mortíferas que coñeceu a humanidade. Outras como a rubéola, a polio, o xarampón, as papeiras, a varicela-zoster (virus que pode producir a varicela común e o herpes zoster) e a febre tifoide son tan comúns como hai un século. Dado que a gran maioría da xente está vacinada, é moi difícil que xurda un gromo e se estenda con facilidade. Este fenómeno é coñecido como "inmunidade colectiva". A polio, que se transmite só entre humanos, foi o obxectivo dunha extensa campaña de erradicación que viu restrinxida a polio endémica, quedando reducida a certas partes de catro países (India, Nixeria, Paquistán e Afganistán). A dificultade de facer chegar a vacina aos nenos provocou que a data da erradicación prolongouse até a actualidade.

Vacinas e vías de administración

A vacinación é unha técnica que se aplica a unha poboación san susceptible de enfermar, sexa humana ou animal, co obxectivo de previr unha posible infección e eliminar o carácter susceptible dun individuo a unha certa enfermidade. É un método de inmunización activa. Á cadea epidemiolóxica a vacinación dá lugar a unha inmunidade xeral nunha certa poboación, se se consegue unha cobertura adecuada, se isto non pasa, a vacina só achega un beneficio individual e permanecen grupos susceptibles que son os responsables de manter a transmisión da enfermidade na comunidade e da aparición de novos gromos, isto dependerá da capacidade de transmisión do microorganismo. Con altos niveis de cobertura pódese chegar á erradicación dunha enfermidade, como é o caso das vexigas. Actualmente a vacinación, en xeral, non é cuestionada, e é aceptada de forma universal, cun alto nivel de confianza nas vacinas por parte da poboación e os profesionais que as administran. Os gobernos adoptan calendarios de vacinación, incluíndo as doses de vacinas recomendadas de maneira sistemática (e en xeral proporcionadas polos servizos públicos de maneira gratuíta), co obxectivo de controlar varias enfermidades.

Vías e lugares de administración das vacinas

Na administración das vacinas, ademais de seguir as pautas e as doses recomendadas, hai que facelo mediante as vías e os lugares anatómicos adecuados. Se non se cumpren estas recomendacións, pódese comprometer a efectividade da vacina e poden incrementarse as reaccións adversas. A maioría das vacinas que se usan habitualmente teñen que administrarse por vía intramuscular ou por vía subcutánea. Hai vacinas que se administran por vía oral, por exemplo contra a febre tifoide e o cólera.

Por vía intradérmica adminístrase a BCG (vacina contra a tuberculose) e tamén a vacina contra a rabia pero é unha vía pouco utilizada. Tamén hai vacinas de uso intranasal, como a antigripal atenuada.

	Vía intramuscular	Vía subcutánea	Vía intradérmica
Lugar de inoculación	Masa muscular	Tecido conxuntivo	Derme
Zona de aplicación	Deltoides Cara lateral da coxa	Zona deltoides Cara lateral da coxa	Terzo superior do brazo Antebrazo
Técnica de administración	Inxección ángulo 60°-90° Aspiración suave para comprobar que non se colleu un vaso	Inxección con ángulo de 45°	Inserción da agulla cun ángulo de 15° e co bisel cara a arriba

Táboa de vacinacións

Co obxectivo de proporcionar a mellor protección, recoméndase que os nenos sexan vacinados axiña que o seu sistema inmune sexa capaz de responder a vacinas, coas doses adicionais posteriores que sexan necesarias. Algunhas vacinas insírense en varias ocasións para non supor unha agresión ao organismo infantil dunha soa vez. Con este obxectivo elabóranse a nivel nacional os calendarios ou táboas de vacinacións. Na seguinte táboa móstranse as últimas recomendacións do Ministerio de Sanidade, Consumo e Benestar Social (MSCBS) de España realizadas en 2018.

Calendario de vacinación do Ministerio de Sanidade, Consumo e Benestar Social (2018).

En España, o calendario de vacinacións recomendado polo MSCBS comeza aos dous meses, impártese no pediatra e nas escolas, e a súa última dose é aos 14 anos. Pódese observar por comunidades autónomas na propia web do Ministerio. Tamén é importante destacar aquelas vacinas que na contorna non son necesarias, pero si é recomendable poñer cando se vai viaxar a zonas perigosas (selvas, países subdesenvolvidos...). O MSC igualmente proporciona información sobre este aspecto.

Á marxe do calendario de vacinacións e de situacións de viaxe, algunhas vacinas son recomendadas durante toda a vida (dose de recordo) como o tétanos, gripe, pneumonía etc... As mulleres embarazadas son a miúdo examinadas para comprobar a súa resistencia á rubéola. En 2006 foise facendo común unha vacina contra o herpes zoster (ripias). Para as persoas de idade avanzada recoméndanse especialmente as vacinas contra pneumonía e gripe, enfermidades que a partir de certa idade son aínda máis perigosas.

Vacinas e economía

A economía é un dos maiores retos das vacinas. Moitas das enfermidades que máis demandan unha vacina (incluíndo o SIDA, a malaria ou a tuberculose) están presentes especialmente en países pobres. A pesar de que algunhas empresas farmacéuticas e compañías de biotecnoloxía incentivaron o desenvolvemento de vacinas para estas enfermidades limitadamente (dado que as expectativas de ingresos son baixas), o número de vacinas realmente administradas aumentou dramaticamente nas últimas décadas, especialmente aquelas fornecidas aos nenos nos primeiros anos de vida. Isto quizais se deba máis a medidas gobernamentais que a incentivos económicos. A maioría do desenvolvemento de vacinas até a data debeuse a impulsos de gobernos e ONGs, axencias internacionais, universidades...

Moitos investigadores e políticos fan un chamamento para unir e motivar devandita industria, usando mecanismos de presión como os prezos, impostos ou compromisos empresariais que poidan asegurar a retribución ás empresas que exitosamente consigan unha vacina contra o VIH (causante do SIDA).

Vacinas e tiomersal

Unha gran parte das vacinas infantís levan tiomersal como conservante, un derivado do mercurio (que se elimina do corpo moi lentamente). Algúns estamentos médicos oficiais americanos e europeos aconsellan unha política de redución dos compostos mercuriais nos bebés e nenos, xa que algunhas publicacións científicas relacionan o tiomersal con trastornos como atrasos da linguaxe, autismo e hiperactividade. Nesta liña, diversas organizacións internacionais solicitaron a eliminación do tiomersal: a AAP -Academia Americana de Pediatría- e o Servizo de Saúde Público Americano en 1999, a FDA tamén nese ano, a EMEA -Axencia Europea de Avaliación do Medicamento- prohibiu o uso de tiomersal en vacinas monodoses para animais de consumo no 1996 (curiosamente un ingrediente prohibido na veterinaria está permitido nos nenos e bebés). A AEM (Axencia Española do Medicamento) solicitou no ano 2000 engadir no prospecto información sobre a presenza do tiomersal naquelas vacinas que o levan.

Non obstante, outros organismos oficiais son defensores do uso do tiomersal. Así, tras examinar o perfil actual do tiomersal, o Comité Consultivo Mundial sobre Seguridade das Vacinas concluíu que non hai evidencia de toxicidade por mercurio en lactantes, nenos ou adultos expostos ao tiomersal nas vacinas. Aínda que algunhas autoridades nacionais de saúde pública están tratando de substituír as vacinas que conteñen tiomersal (como medida de precaución), non existe evidencia científica contrastada de toxicidade derivada do tiomersal. Ademais, a OMS sinala que son poucas as alternativas ao uso do tiomersal nas vacinas.

Véxase tamén

Outros artigos

• Real Expedición Filantrópica da Vacina
• Francisco Xavier Balmis

Ligazóns externas

• Portal sobre vacinas da Asociación Española de Pediatría (AEP)
• Vacinas.org: Web da Asociación Española de Vacinoloxía (AEV)
• Siemprevacunados.org: Web do proxecto europeo VACSATC
• Páxina web do Ministerio de Sanidade e Consumo de España
• Enciclopedia médica Medline Plus: definición de «antíxeno»