América do Sur

América do Sur

Tipo	continente subcontinente (pt) rexión estatística rexión xeográfica
Parte de	América Terra América Latina
Situado na entidade xeográfica	hemisferio sur e Hemisferio norte
Localización
21°S 59°O
Bañado por	Océano Atlántico, Océano Pacífico e Mar Caribe
Comparte fronteira con	América Central América do Norte América Central Ístmica (pt)
Composto por	Arxentina Paraguai Güiana Perú Suriname Illas Xeorxia do Sur e Sandwich do Sur - South Xeorxia and the South Sandwich Islands Uruguai Güiana Francesa Ecuador Bolivia Malvinas Islands (en) Brasil Colombia Chile Venezuela
Características
Punto máis baixo	Lagoa do Carbón  (−105 m )
Punto máis alto	Aconcagua  (6.961 m )
Superficie	17.843.000 km²

América do Sur ( pronunciación ), tamén chamada Suramérica ( pronunciación ), anteriormente coñecida simplemente como América (1507-1538), é o subcontinente austral de América. Está atravesada pola liña ecuatorial no seu extremo norte, quedando así a maior parte do seu territorio comprendida dentro do hemisferio sur. Está situada entre o océano Atlántico e o océano Pacífico, que delimitan os extremos leste e oeste respectivamente, mentres que o mar Caribe delimita polo norte e o océano Antártico o seu extremo sur. Ocupa unha superficie de 17,8 millóns de km², o que representa un 42% do continente americano e un 12% das terras emerxidas, e está habitada polo 6% da poboación mundial.

Inclúe hoxe en día doce países: a Arxentina, Bolivia, o Brasil, Chile, Colombia, Ecuador, Güiana, Paraguai, o Perú, Suriname, o Uruguai e Venezuela, aínda que hai libros que inclúen á nación caribeña de Trinidad e Tobago por atoparse sobre a plataforma continental de Venezuela. Os países que bordean o mar Caribe —Colombia, Venezuela, Güiana, Suriname e Trinidad e Tobago e tamén a Güiana Francesa, que é un departamento de ultramar de Francia, e Aruba, Curaçao e o estado de Bonaire pertencentes ao Reino dos Países Baixos— coñécense en conxunto como o Caribe suramericano, mentres que a Arxentina, Chile, o Uruguai e o sur do Brasil, forman o Cono Sur, unha rexión do subcontinente que se caracteriza polos máis altos estándares de calidade de vida e desenvolvemento en relación ao resto de Latinoamérica. Colombia e Venezuela, ademais de estaren na rexión Caribe, pertencen tamén xunto a Bolivia, Ecuador e o Perú á zona andina e aos países da conca do Amazonas.

Desde o século XVI ata principios do século XIX a maior parte de América do Sur estaba dividida en colonias gobernadas, maioritariamente, por España e Portugal, seguidas por unha colonia do Reino Unido, unha de Francia e outra dos Países Baixos que se foron convertendo en repúblicas, coa excepción da Güiana Francesa convertida en Departamento de Ultramar francés (Rexión Ultraperiférica europea) e as illas Malvinas e illas veciñas. Aínda que o límite actual de América do Sur con América Central se sitúa nunha liña imaxinaria na selva do Darién, foi a partir da construción da Canle de Panamá que se comeza a asociar este país con América Central en medios anglosaxóns. Finalmente no ano 1955, Panamá pasa a formar parte de América Central xeograficamente, pero mantén lazos históricos e culturais con América do Sur.

Historia

Pinturas rupestres da Cueva de las Manos, Santa Cruz, a Arxentina. Estas pinturas rupestres datadas no 7350 a.C., atópanse entre as expresións artísticas máis antigas dos pobos suramericanos

Artigo principal: Historia de América do Sur.

Época precolombiana

Artigos principais: América precolombiana, Poboamento de América, Primeiros poboadores andinos e Épocas preincaicas.

Os asentamentos posteriores en Tiwanaku —construído nas ribeiras do lago Titicaca— e San Agustín, en Colombia, convertéronse en grandes misterios da arqueoloxía.

A reiteración de sitios arqueolóxicos de grande antigüidade en América do Sur e a escasa cantidade dos mesmos no norte do continente, sumado ás diferenzas de consideración en xenes e fenotipos entre os paleoindios suramericanos e norteamericanos, causaron a adhesión dalgúns investigadores á hipótese dun poboamento autónomo de América do Sur, non proveniente do norte.

Esta hipótese relaciónase coa teoría da chegada pola Antártida desde Oceanía, e parecen confirmala os achados de asentamentos de tribos costeiras duns 14 800 anos de antigüidade no sitio arqueolóxico de Monte Verde, Chile.

Durante a súa migración e especialmente despois do descubrimento da agricultura, os antigos poboadores americanos foron establecéndose nas áreas e sectores que consideraban máis propicios para o seu desenvolvemento e modos de vida. En Ayacucho, Perú, xa se domesticaban llamas 5 000 anos antes de Cristo. Nos séculos posteriores, tamén se desenvolveron en diferentes rexións do subcontinente áreas para a semente de arracacha, batata, cabaza, ananás, feixón, pataca, tapioca, quinoa, mandioca, e iñame, que son orixinarios de América do Sur. En situación de illamento durante milenios con respecto ás sociedades do Vello Mundo, os pobos suramericanos conformaron culturas autónomas orixinais ata o punto de producir dúas revolucións neolíticas separadas nos Andes que deron orixe a centos de civilizacións agrocerámicas, varias das cales consideraban a ola de barro un símbolo de gran valor espiritual xa que representaba o universo dos deuses, o lugar dos enterros, o depósito para fermentar a chicha (bebida alcohólica) e o utensilio para preparar alimentos.

Nos Andes de Colombia e na costa de Ecuador atopáronse as primeiras cerámicas de América, realizadas entre os anos 3600 e 3000 a.C. A metalurxia suramericana precolombiana tivo un desenvolvemento considerable. Os chibchas en Colombia alcanzaron métodos de fundición, soldadura oxiacetilénica, laminación, filigrana, cera fundida e baleirado simple. Na ourivaría da rexión atópase a orixe do mito de El Dorado.

A Cultura Chinchorro, situada na costa norte de Chile (Atacama) e sur do Perú, desenvolveu técnicas de momificación case 2 mil anos antes que os exipcios, e as súas momias son consideradas as máis antigas do mundo.

Cara ao século XII, a influencia inca chegou a ocupar os actuais territorios do Perú, Bolivia e Ecuador, ademais do norte de Chile, o noroeste da Arxentina, e a zona sur de Colombia. Desde o Cuzco, o Imperio Inca consolidou un estado que logrou sintetizar e difundir os múltiples coñecementos artísticos, científicos e tecnolóxicos dos seus antecesores. Os devanditos coñecementos, con todo, non incluían a escritura, xa que esta era descoñecida en América do Sur antes da chegada dos europeos. Actualmente, algúns costumes e tradicións da desaparecida civilización inca prevalecen en etnias andinas como os quechuas e aimarás. O territorio do Brasil estivo habitado desde hai polo menos 8 000 anos.

Machu Picchu (Perú) é a icona da arquitectura inca.

As civilizacións antes da conquista

Pirámide e praza de Caral, un dos exemplos máis representativos da civilización caral. (do 3000 a.C. o 1800 a.C.)

• Civilización Caral, tamén coñecida como Caral-Supe ou Norte Chico, foi unha antiga civilización do Perú, unha complexa sociedade preincaica que inclúe preto de trinta grandes asentamentos humanos. 3200 a.C-1600 a.C.
• Cultura Vicus é unha cultura arqueolóxica do Antigo Perú que se desenvolveu entre os anos 500 a.C. e 500 d.C. na zona costeira norte do Perú, no curso inferior do río Piura, a 7 km do distrito de Chulucanas, na provincia de Morropón, departamento de Piura.
• Tiwanaku foi o centro da civilización tiwanaku, unha cultura preincaica que baseaba a súa economía na agricultura e a gandaría, e que abarcou centralmente os territorios da meseta do Collao (entre o occidente de Bolivia e o sur do Perú) nos Andes, expandíndose cara á costa (sur do Perú e norte de Chile) e que irradiou a súa influencia tecnolóxica e relixiosa cara a outras civilizacións contemporáneas a ela.
• Imperio Inca, Imperio incaico ou Tahuantinsuyo foi un estado precolombiano situado en América do Sur. Floreceu na zona andina do subcontinente entre os séculos XV e XVI, como consecuencia do apoxeo da civilización incaica.
• Muiscas, a confederación muisca foi a unidade política dos cacicados muiscas, como o cacicado de Zipaquirá, liderados polo zipa de Bacatá, o zaque de Hunza, o iraca de Sogamoso e o tundama de Duitama. Subsistiu ata 1541, data en que se consolidou a conquista española no centro de Colombia.
• Cultura Chimú, ou Chimor é unha cultura do Antigo Perú xurdida na costa norte tralo decaemento do Imperio huari entre os anos 1000 e 1200 d.C. Ocuparon os territorios que antes habitaron os mochicas, chegando a expandir os seus dominios, na súa etapa de maior desenvolvemento, por toda unha extensa franxa do norte do Perú, desde Tumbes ata o val de Huarmey.
• Cultura Chavín foi unha da grandes civilizacións americanas que se desenvolveu entre os ríos Mosna e Huachecsa, na provincia de Huari, departamento de Ancash no Perú. Desenvolveuse entre 1200 a.C-200 a.C.
• Cultura Nazca é unha cultura arqueolóxica do Antigo Perú que xurdiu na provincia de Nazca (departamento de Ica) ao redor do século I e entra en decadencia no século VI.
• Cultura Paracas ou cultura de Paracas é unha cultura arqueolóxica do Antigo Perú orixinada a finais do período formativo superior, ao redor do 500 a.C. ao redor da península de Paracas. A península en cuestión sitúase entre os ríos Ica e Pisco no actual departamento de Ica. Desde aquel punto de partida, os paracas lograron dominar aproximadamente desde o río Cañete, ao norte ata Yauca, ao sur, tendo como centro a cidade de Ica.
• Cultura mochica, tamén chamada Moche, é unha cultura arqueolóxica do Antigo Perú que se desenvolveu entre o 100 a.C. e o 800 d.C. no val Moche tendo como capital o territorio que hoxe en día se denomina Huacas del Sol y de la Luna na rexión La Libertad. Esta cultura estendeuse cara aos vales da costa norte do actual Perú.
• Charrúas foron un conxunto de pobos amerindios que habitaban nos territorios do actual Uruguai, das actuais provincias arxentinas de Entre Ríos, Santa Fe e Corrientes e tamén no Estado brasileiro de Río Grande do Sur. As linguas charrúas son un grupo lingüístico único e separado doutras linguas indíxenas. Cos únicos grupos lingüísticos que ten algunhas características similares é coas linguas do Chaco e coas linguas macro-gê do Brasil.
• A Cultura Mollo foi unha civilización preincaica que habitou a zona occidental da cordilleira Real no actual departamento da Paz en Bolivia. Esta civilización apareceu aproximadamente no ano 700 d.C. e esténdese ata o 1300 ou 1400 d.C, o seu decaemento confúndese co arribo dos incas á zona, polo cal se cre que estes absorberon aos mollo aprendendo algunhas técnicas construtivas deles.

Época colonial

O Imperio Español e o Imperio Portugués foron os primeiros en realizar a conquista do Novo Mundo, e asentáronse principalmente no sur de América do Norte, América Central e na área andina de Suramérica (imperios Azteca e Inca, respectivamente). España foi a potencia que maior presenza colonial impuxo en América. No Caribe, dominou sobre todo Cuba, A Española, Porto Rico, Xamaica, incluíndo á península de Florida dentro das súas posesións caribeñas. Desde os asentamentos antillanos, tomou posesión pola forza dos grandes estados existentes en América nese momento: en América do Norte chegou a apropiarse do Imperio azteca, no actual México, establecéndose nas súas cidades, ademais de dominar a tlaxcaltecas, tarascos, mixtecas e zapotecas. A partir de aí controlou unha gran parte de América Central, dominando as poboacións de lingua maia, aos pipís, os chorotegas e os pobos de fala ngäbe de Veragua (Panamá). Desde Panamá emprendeuse a conquista da zona andina de América do Sur ata a zona central do actual Chile, controlada polo Imperio incaico no actual Perú. Ao mesmo tempo, en busca da Serra da Prata e as terras do Rey Branco, fundáronse cidades no estuario do Prata e sobre as marxes dos ríos Paraná e Paraguai, sendo a máis importante delas Asunción.

O Tratado de Tordesillas subscrito en 1494 entre os reis de Castela e Aragón, e Xoán II rei de Portugal, estableceu unha repartición das zonas de anexión do novo mundo. A parte oriental de América do Sur, o extremo leste do Brasil, quedaba adscrito á área de acción de Portugal, o que posibilitou o sometemento á súa soberanía cando en 1500 Pedro Álvares Cabral arribou a costas brasileiras.

O 5 de agosto de 1498 verificouse o primeiro desembarco europeo en América do Sur. A partir do 13 de agosto, Cristovo Colón navegou pola costa oriental da actual Venezuela ata a península de Paria, Illa de Margarita e Cubagua antes de regresar a A Española. Na illa de Cubagua fundouse o primeiro asentamento europeo en Suramérica: Nueva Cádiz (1500). Mentres que en Cumaná (actual Venezuela) fundouse o primeiro asentamento en terra firme (1515).

O conquistador español Francisco Pizarro chegou a Cajamarca en 1532, tomando prisioneiro ao monarca inca, Atahualpa. Posteriormente deu orde de executalo e aliouse coa nobreza do Cuzco, o cal lle permitiu completar a conquista do Imperio incaico.

Portugal apropiouse da maior parte da franxa costeira atlántica da parte norte de América do Sur, que máis tarde orixinaría o Estado do Brasil.

Inglaterra estableceu trece colonias na franxa costeira atlántica norteamericana, ademais de nalgunhas illas caribeñas.

Francia ocupou a actual Güiana Francesa en Suramérica (aínda baixo o seu dominio), Luisiana no golfo de México (desde os Grandes Lagos), algunhas illas do Caribe, e a rexión canadense do Quebec.

Holanda estableceu colonias en Norteamérica (Nova Ámsterdan que logo sería Nova York), norte de América do Sur (Güiana holandesa hoxe Suriname) e algúns asentamentos nas illas caribeñas (Antillas Neerlandesas e Aruba).

Véxase tamén: Colonización europea de América.

Evolución territorial dos países suramericanos desde o ano 1700 ata hoxe.

Emancipación

Artigos principais: Descolonización de América e Guerras de independencia hispanoamericanas.

Antonio Nariño, prócer da Independencia de Colombia.

Francisco de Miranda, prócer da independencia de Venezuela.

Ao longo de 1808, as presións do emperador francés Napoleón Bonaparte desencadearon unha serie de acontecementos que empeoraron aínda máis a xa comprometida situación española. O rei Carlos IV de España abdicou o trono a favor do seu fillo Fernando VII o 19 de marzo de 1808 logo dos sucesos do motín de Aranjuez, e máis tarde, o 5 de maio de 1808 terminouse de consumar o desastre para España cando Carlos IV e o seu fillo foron obrigados a ceder o trono a Napoleón para designar ao seu irmán, Xosé I, como novo rei de España. Isto provocou unha reacción popular en España que desencadeou o que hoxe se coñece como a guerra da independencia española e tanto en América como en España, formáronse xuntas rexionais que fomentaron a loita contra os invasores franceses para restablecer no trono o monarca lexítimo. Con todo, nas xuntas americanas só se falaba con entusiasmo da Xunta popular de Cádiz e moitas delas eran vistas con receo polas autoridades españolas, que as supoñían sospeitosas de seren favorables aos franceses e que non se esqueceron de accións como a de Antonio Nariño en Bogotá, que publicara a Declaración dos dereitos do home e do cidadán traducida por Juan Picornell, e que influíu na conspiración de Manuel Gual e José María España de 1797, ou das fracasadas expedicións militares de Francisco de Miranda en Venezuela.

O xeneral arxentino José de San Martín, liberador da Arxentina, Chile e o Perú, no Cruzamento dos Andes, xunto a Bernardo O'Higgins.

O proceso das guerras de independencia hispanoamericanas iniciouse coa revolución de Chuquisaca (Actual Sucre) o 25 de maio de 1809 no Alto Perú e culminou coa ocupación das fortalezas do Callao en 1826. No ano 1817, o xeneral libertador José de San Martín realiza o Cruzamento dos Andes e conxuntamente co exército de Bernardo O'Higgins derrota aos realistas en Chile. Finalmente diríxese a Lima co fin de impactar no centro do poder español.

A altura media de 3 000 metros e os picos de 4 800 metros, provocaron o mal de montaña no exército. O camiño mediaba os 30 cm de ancho e era irregular. A temperatura descendía entre -15 e -20 graos centígrados durante a noite. Dos 5 400 homes que compoñían o exército, 300 morreron no camiño. Só chegaron 5 000 mulas das 9 200 que partiron e 500 cabalos dos 1 500 iniciais. Ao mesmo tempo, San Martín dirixía as 6 columnas que cruzaban a cordilleira por distintos puntos, co obxectivo de confundir e dispersar as forzas realistas que os esperaban para enfrontalos. Ao arribar a Chile, o exército patriota ao mando de San Martín, logra un triunfo clave na batalla de Chacabuco.

A historia da emancipación suramericana comezaba a escribirse. Logo complementariase coas accións militares iniciadas polo libertador Simón Bolívar ao norte do continente, dando o seu primeiro gran golpe na batalla de Boyacá, onde consegue unha decisiva vitoria patriota.

Do período poscolonial ao proceso de integración

Pedro I do Brasil (Coñecido como O Rei Soldado) foi un emperador de Portugal ata que proclamou a independencia do Brasil en 1822 e se converteu no seu primeiro emperador.

San Martín e Bolívar durante a Entrevista de Guayaquil. (1822)

Un feito crucial para o xurdimento do Brasil como estado nación foi o traslado, a raíz das guerras napoleónicas, da capital portuguesa desde Lisboa a Río de Xaneiro implicándose con iso a asignación da categoría de reino ao Brasil, un reino dentro do Reino Unido de Portugal, Brasil e o Algarve (1807-1821), ao disolverse pacificamente tal reino xurdiu o Imperio do Brasil. A independencia foi proclamada en 1822 polo fillo do rei de Portugal. Pedro I estableceu unha monarquía constitucional que reinou ata a proclamación da República do Brasil en 1889.

Trala súa independencia, América do Sur sufriu nalgúns dos seus países diversos tipos de ditaduras e homes fortes. Con todo, a finais do século XX a maior parte do subcontinente logrou facerse de gobernantes elixidos democraticamente, aínda que non en todas as circunstancias se estableceron institucións duradeiras. O desenvolvemento económico da Arxentina e o Uruguai desde principios de século faría que se transformasen na meca da inmigración, sobre todo desde Europa e Asia. Durante a primeira e segunda guerra mundial, o continente mantívose a salvo da onda destrutiva que arrasou Europa, Asia e África e volveuse unha vez máis receptor natural de miles de refuxiados. No entanto, entre 1941 e 1942, desenvolveuse a guerra peruano-ecuatoriana.

Na década de 1960 iniciouse unha serie de réximes ditatoriais favorecidos polas aristocracias locais con apoio dos Estados Unidos co obxectivo de neutralizar a gobernos de tendencia socialista en diversos países de América do Sur: Brasil, Arxentina, Uruguai, Paraguai, Chile e Bolivia.

Desde 1999, excepto Colombia, varios países de América do Sur elixiron gobernos de centro esquerda como Arxentina, Brasil, Chile, Uruguai, Paraguai e recentemente Perú, ou de esquerda como Bolivia, Ecuador e Venezuela, aínda que a maioría destes gobernos abrazan o libre mercado.

En 2008 dáse a creación da Unión de Nacións Suramericanas (Unasur) e o Banco do Sur que busca políticas de integración económica, política e cultural entre os países membros, tamén busca defender as democracias da rexión dos golpes de estado. Un exemplo disto é a reacción de países suramericanos e especialmente do Unasur no intento de golpe de estado en Ecuador de 2010, ou na crise política en Bolivia de 2008.

En canto á orde pública, o conflito armado en Colombia levou a que outros Estados do subcontinente se impliquen no desenvolvemento do mesmo. O chamado acordo humanitario contou coa participación activa de varios gobernos suramericanos, en especial a participación da administración de Hugo Chávez. A situación deu lugar á crise diplomática de Colombia con Ecuador e Venezuela de 2008 que finalizou na XX Reunión Cume do Grupo de Río; en 2010 produciuse unha nova crise diplomática entre Colombia e Venezuela que finalizaría coa mediación do Unasur.

Política

Artigo principal: Unión de Nacións Suramericanas.

Sede de UNASUR en Quito, Ecuador.

Bandeiras de América do Sur.

Historicamente, os países de América do Sur foron fundados como repúblicas ditatoriais lideradas por caudillos. O Brasil foi a única excepción, sendo unha monarquía constitucional durante os primeiros 67 anos de independencia, até un golpe de estado que proclamou unha república. A finais do século XIX, os países máis democráticos eran o Brasil, Chile, a Arxentina e o Uruguai.

No período de entreguerras, o nacionalismo medrou fortemente no continente, influenciado por países como a Alemaña nazi e a Italia fascista. Unha serie de gobernos autoritarios xurdiron en varios países de América do Sur con visións achegadas ás das Potencias do Eixe, como o Brasil de Vargas. A finais do século XX, durante a guerra fría, moitos países convertéronse en ditaduras militares baixo o amparo estadounidense nun intento de evitar a influencia da Unión Soviética. Despois da caída dos réximes autoritarios, estes países convertéronse en repúblicas democráticas.

Durante a primeira década do século XXI, os gobernos de América do Sur xiraron cara á esquerda, con gobernos esquerdistas elixidos en Chile, o Uruguai, o Brasil, a Arxentina, Ecuador, Bolivia, Paraguai, o Perú e Venezuela. Moitos dos países de América do Sur incrementaron o emprego de políticas proteccionistas, axudando ó desenvolvemento local.

Tódolos países de América do Sur son repúblicas presidencialistas, agás o Perú, que é unha república semipresidencialista, e Suriname, unha república parlamentaria. A Güiana Francesa é un departamento de ultramar francés, mentres que as Illas Malvinas e as Illas Xeorxia do Sur e Sandwich do Sur son territorios de ultramar británicos. No presente é o único continente habitado sen monarquías; o Imperio do Brasil existiu durante o século XIX e houbo un intento sen éxito de estabelecer un Reino da Araucania e a Patagonia no sur da Arxentina e Chile. Tamén no século XX, Suriname estabeleceuse como un reino constituínte do Reino dos Países Baixos, e Güiana mantivo a monarquía británica como xefa do estado durante 4 anos despois da súa independencia.

Recentemente, creouse unha organización intergobernamental que pretende fusionar as dúas unións suramericanas existentes: Mercosur e a Comunidade Andina, o cal sería o terceiro bloque comercial meirande do mundo. Esta nova organización política, coñecida como Unión de Nacións Suramericanas, busca estabelecer o libre paso de persoas, o desenvolvemento económico, unha política de defensa común e a eliminación das taxas alfandegueiras.

Xeografía

Récords mundiais da xeografía suramericana
Lugar máis seco: Des. Atacama < 15 mm/ano, Chile.
Maior pluviosidade: Darién, Colombia e Panamá.
Río máis longo: Amazonas 6 788 km, Perú, Colombia e o Brasil.
Volcán máis alto: Nevado Ojos del Salado 6 893 msnm, Chile.
Río máis ancho: Río de la Plata, 220 km², a Arxentina e o Uruguai.
Lago navegable máis alto: Titicaca, 3 800 msnm, Perú e Bolivia.
Catarata máis alta: Salto Ángel, 979 m, Venezuela.*
Salar máis extenso: Salar de Uyuni, 12 000 km², Bolivia.
Maior biodiversidade: Chocó bioxeográfico, Colombia, Ecuador, Perú e Panamá.
Selva máis extensa: Amazonia.
Notas: * Forma parte dos tepuies, as estruturas emerxidas máis antigas do mundo, Güiana.

Artigo principal: Xeografía de América do Sur.

O territorio de América do Sur ten unha superficie de 17 819 100 km². As súas costas teñen unha lonxitude de 34 500 km (25 432 km as da masa continental). O 75% do seu territorio atópase nas rexións tropicais —está atravesado polo ecuador terrestre—.

Xeoloxía e relevo

Topograficamente, América do Sur divídese en tres seccións: a cordilleira, as terras baixas do interior, e o escudo continental. A cordilleira dos Andes destaca por ser a cadea montañosa máis longa e nova do mundo, así como a máis alta logo dos Himalaias. Nacendo nas profundidades oceánicas, érguese desde o sueste do arquipélago de Terra do Fogo, seguindo un trazo paralelo á costa do Pacífico, para diversificarse no norte, abríndose en dous brazos, un cara ao istmo de Panamá e outro bordeando a costa caribeña. A orixe da cordilleira é o resultado da subducción da placa de Nazca baixo a placa suramericana a unha velocidade próxima aos 9 cm/ano. Pasa pola Arxentina, Chile, Bolivia, Perú, Ecuador, Colombia e Venezuela. Varios dos seus picos máis altos superan os 6 000 msnm, como o Aconcagua (6 960,8 msnm), o Nevado Ojos del Salado (6 893 msnm), o Nevado Huascarán (6 768 msnm), o Nevado Saxama (6 542 msnm) e o Volcán Chimborazo (6 310 msnm).

No entanto, en Colombia, o outro extremo do subcontinente, aínda é posible rexistrar alturas maiores aos 5 300 msnm na Serra Nevada do Cocuy, ou no Nevado del Ruiz. Ao longo do seu percorrido, ramifícase en diversos ramais ou cordilleiras que encerran vales como a Depresión intermedia e o Val do Cauca, en Colombia, e altiplanos como o Altiplano andino, unha meseta de aproximadamente 3 000 msnm que cobre unha rexión seca entre Bolivia, Perú, Arxentina e Chile.

Os países situados no chamado "cinto de lume do Pacífico" presentan un dos maiores niveis de sismicidade e vulcanismo do mundo, fenómenos relacionados entre si, e efectos secundarios da subducción da Placa de Nazca baixo a placa Continental. Chile ten a maior cadea de volcáns do mundo logo de Indonesia, cuns 2 000 volcáns identificados, 500 potencialmente activos, e varias erupcións recentes.^{[Cómpre referencia]}

As terras baixas adóitanse clasificar en tres sistemas: as chairas do Orinoco, a chaira do Amazonas e a chaira chacopampeana ou do Prata, formadas pola sedimentación producida polos ríos que as atravesan e o depósito de partículas producidas pola erosión eólica. Atópanse ademais pequenas chairas costeiras ao longo do océano Pacífico en Colombia, Ecuador e Perú e sobre o Atlántico en Güiana, Suriname, Güiana Francesa e o Brasil. A maior depresión do subcontinente atópase a 105 m baixo o nivel do mar en Laguna del Carbón (provincia de Santa Cruz), Arxentina.

O escudo continental sepárase en tres seccións desiguais: o macizo de Brasilia, o macizo Güianes, e o macizo Patagónico, os dous primeiros entre os máis antigos do planeta. A dureza das rochas cristalinas que os conforman outórganlles grande estabilidade e é a razón de que non se produzan terremotos nas enormes rexións que ocupan, así como os puntos de contacto entre estas (as rexións sedimentarias da Amazonia e a chaira chaco-pampeana). O macizo de Brasilia ocupa o leste, centro e sur do Brasil, gran parte do Uruguai, o leste de Paraguai e o noroeste da Arxentina. O macizo Güianes comprende gran parte de Güiana, Suriname e a Güiana Francesa, o sur de Venezuela, unha parte do norte do Brasil e do oriente colombiano. O macizo Patagónico abarca case toda a Patagonia arxentina e o extremo sur da parte chilena.

Tamén se atopan outros sistemas orográficos importantes rexuvenecidos polo pregamento andino, dispersos entre as rexións chairas do subcontinente, como as serras Macarena e Chiribiquete en Colombia, a serranía de Santiago en Bolivia, a Serra do Divisor no Brasil e Perú, e as serras Pampeanas, Ventania e Tandilia na Arxentina.

No zócolo continental de América do Sur están situadas varias illas, sendo as maiores Terra do Fogo (Arxentina e Chile), Marajó (Brasil), a Illa Grande de Chiloé (Chile), as illas Malvinas (Territorio Británico de Ultramar), Trinidad (Trinidad e Tobago), Puná (Ecuador) e illa Margarita (Venezuela). O sur do continente mostra a súa característica ex-glaciar cos numerosos fiordes e illas no sur de Chile. Hai algúns grupos de illas fora do zócolo continental, pero próximas ás costas suramericanas: as Illas Galápagos (Ecuador), a Illa de Pascua (Chile), Illa de Aves (Venezuela), Illa Sala e Gómez (Chile), Malpelo, Gorgona (Colombia), e os arquipélagos das Xeorxia do Sur e as Sandwich do Sur (Territorio Británico de Ultramar).

Clima

América do Sur alberga unha gran variedade de climas: a humidade cálida da selva amazónica, o frío seco da Patagonia, a aridez do deserto de Atacama, os ventos da Terra do Fogo. A explicación reside en:

• A amplitude de latitudes que ocupa o continente. A maior parte do subcontinente atópase dentro das zonas tropicais, o ecuador terrestre atravésao pola parte norte, o trópico de Capricornio pasa preto da súa latitude media. Por baixo deste predomina o clima temperado no Uruguai, o centro da Arxentina, o sur do Brasil e no sur de Chile, e o clima mediterráneo no centro de Chile. Finalmente na Patagonia atópanse climas fríos (húmido na zona dacordilleira e a zona occidental, e seco na zona oriental). O extremo sur penetra na zona subantártica.
• A diferenza de temperaturas entre os océanos lindeiros. Xeralmente o do lado atlántico é máis cálido e o do pacífico é máis frío pola presenza da corrente de Humboldt, procedente do Antártico.
• A presenza dos Andes, que presenta grandes diferenzas térmicas segundo a altitude (conta con xeos eternos ata na zona ecuatorial), e que actúa como biombo climático.

Na rexión occidental, entre os Andes e o océano Pacífico, atópanse as zonas máis húmidas do planeta: El Choco (Colombia, Ecuador, Perú, Panamá), tamén as máis secas do globo, no deserto de Atacama (Chile), que nalgunhas áreas non ten rexistros de precipitacións desde hai máis de 100 anos.

Hidrografía

O 26% da auga doce da Terra atópase en América do Sur, onde destacan pola súa enorme extensión as cuncas dos ríos Amazonas (a maior do planeta), Orinoco e Paraná. Debido á presenza paralela ao océano Pacífico da cordilleira dos Andes, os ríos de maior canle e cunca son aqueles que verten as súas augas no océano Atlántico.

Pola súa estrutura xeolóxica, presenta dous grandes tipos de ríos:

• Os que desembocan no océano Atlántico, que son longos, caudalosos e torrenciais.
• Os que desembocan no océano Pacífico. que son curtos e torrenciais, debido a que no seu percorrido desde a cordilleira dos Andes ata o océano deben salvar un gran desnivel.

Interesante resulta a semellanza entre os ríos que desembocan no océano Pacífico e os que o fan no mar Caribe, polos seus caudais e torrentes.

Tamén destaca o acuífero Guaraní, como o máis grande do mundo, capaz de abastecer a poboación mundial por 200 anos. Este é compartido pola Arxentina, o Brasil, Paraguai e o Uruguai.

Nos Andes patagónicos atópase o Campo de xeo Patagónico Norte e o Campo de xeo Patagónico Sur, este último é a terceira maior extensión glaciar no mundo logo da Antártida e Groenlandia.

O lago de Maracaibo en Venezuela é o máis grande do subcontinente con 13 000 km², mentres que o Lago Titicaca, situado entre Perú e Bolivia, é o lago navegable máis grande e o máis alto do mundo, con 8 300 km² e 3 821 m sobre o nivel do mar respectivamente.

Flora e fauna

Flora

América do Sur abarca gran variedade de rexións bioxeográficas, a maior extensión de selvas e bosques chuviosos do mundo, debido a que 2/3 partes da súa superficie se achan entre os trópicos. Alcanza a súa máxima anchura cerca do ecuador, onde reina a selva amazónica ou Amazonia nos territorios de Ecuador, Bolivia, Perú, Colombia, Venezuela, Brasil e Güiana.

Nos pantanos litorais das rexións de baixa latitude crecen mangleiros. Nas chairas do Amazonas, situada nas proximidades do ecuador, a calor intensa e as choivas copiosas dan lugar á selva, ou bosque húmido tropical. As selvas do Amazonas son as máis extensas do mundo.

As sabanas preséntanse no Mato Grosso, os Llanos de Colombia e Venezuela. O deserto case absoluto, o máis árido do mundo preséntase en Atacama, costa do Pacífico entre os 21 e 27 graos de latitude.

Sobre a cordilleira dos Andes a vexetación vai variando segundo a altitude e a latitude, predominando a vexetación de páramo sobre os 3 000 m de altitude nas baixas latitudes, como no altiplano. A partir do paralelo 35 aproximadamente a ladeira occidental está cuberta de bosques temperados. Ao sur do paralelo 38 destas ladeiras presentan tupidos bosques temperados e subantárticos.

A zona temperada inclúe as pampas, onde predominan as gramíneas; matogueiras e bosque esclerófilo no centro norte de Chile, a partir do centro sur de Chile predominan os bosques temperados.

As plantas crecen con profusión no terreo fértil. América do Sur é o fogar do espiñento pino araucaria, da siringa ou árbore do caucho e da pataca. Outras moitas plantas domésticas comúns son de orixe suramericana. A árbore máis grande é a Bertholletia excelsa ou castiñeiro de Pará.

Fauna

América do Sur (xunto con Centroamérica, as terras baixas de México e as Antillas) pertence a unha soa rexión zooxeográfica ou ecozona coñecida como zona neotropical. A fauna caracterízase pola súa variedade e a falta de afinidade coa doutros continentes (ata con aquela do resto de América), xa que as 4/5 partes das especies animais coñecidas que a habitan son orixinarias desta rexión. Así, por exemplo, atopamos dúas clases de monos totalmente diferentes dos do Vello Mundo, morcegos chupadores de sangue, unha gran variedade de roedores (Rodentia), a vicuña (Vicugna vicugna), a alpaca (Vicugna pacos), o xaguar (Panthera onca), o pecarí (Tayassu sp.), o oso de anteollos (Tremarctos ornatus), o coatí (Nasua nasua) etc.

A variedade de aves é aínda maior debido ao seu relativo illamento e singularidade: atópanse ao redor de 23 familias e 600 especies exclusivas desta zona, 500 especies de colibrís, unha gran variedade de aves mariñas e grandes aves como o cóndor dos Andes (Vultur gryphus), o flamengo de Andes e o ñandú (Rhea americana).

En canto aos réptiles, atopamos anacondas, iguanas, caimáns e crocodilos. Os peixes de auga doce, os insectos e outros invertebrados tamén son moi variados e abundantes.

O arquipélago das Illas Galápagos, o Amazonia, a Terra do Fogo e o Deserto de Atacama constitúen os hábitats máis excepcionais en canto á biodiversidade.

Economía

Grans de café torrados

Venda de verduras nun mercado da cidade de Sucre (Bolivia)

América do Sur experimentou, a partir de 1930, un notable crecemento e diversificación na maioría dos sectores económicos. Gran parte dos produtos agrícolas e pecuarios son destinados ao consumo local e ao mercado interno. No entanto, a exportación de bens e recursos naturais é fundamental para o equilibrio da balanza comercial da maioría dos países.

Os principais cultivos agrarios son xustamente os de exportación, como a soia e o trigo. A produción de alimentos básicos como as hortalizas, o millo ou o feixón é grande, cultívanse sobre todo para o consumo interno. A creación de gando destinada á exportación de carne é importante na Arxentina, no Paraguai, no Uruguai e en Colombia. Nas rexións tropicais os cultivos máis importantes son o café, o cacao e as bananas, principalmente no Brasil, en Colombia e no Ecuador. Por tradición, os países produtores de azucre para a exportación son: Perú, Güiana e Suriname, sendo que no Brasil, a cana de azucre tamén é utilizada para a fabricación de alcol combustible. Na costa do Perú, nordeste e sur do Brasil cultívase o algodón. O 50% da superficie suramericana está cuberta por bosques, mais as industrias madeireiras son pequenas e dirixidas para os mercados internos. Nos últimos anos, no entanto, empresas transnacionais véñense instalando na Amazonia para explotar madeiras nobres destinadas á exportación. As augas costeiras do Pacífico da América do Sur, son as máis importantes para a pesca comercial. A captura de anchoa chega a miles de toneladas, e tamén é abondoso o atún, dos cales o Perú é un grande exportador. A captura de crustáceos é notable, particularmente no nordeste do Brasil e no Chile.

No sector de turismo, iniciáronse no 2005 unha serie de negociacións con obxectivo de promover o turismo e aumentar as conexións aéreas dentro da rexión. Punta del Este, Florianópolis e Mar del Plata encóntranse entre os principais balnearios da América do Sur.

Brasil (a sétima maior economía do planeta e a cuarta de toda América) é o país líder en exportacións (200 000 millóns de dólares estadounidenses no ano 2008), seguido da Arxentina (73 000 millóns de $), Chile (69 100 millóns de $), Colombia (41 080 millóns de $) e o Perú ( 33 270 millóns de $), entre outros.

A brecha económica entre ricos e pobres na maioría dos estados suramericanos é máis ampla que nos outros continentes. En Venezuela, Paraguai, Bolivia e moitos outros países do subcontinente, o 20% da sociedade máis rica pode posuír máis do 60% da riqueza nacional , mentres que o 20% máis pobre pode posuír menos do 5%. Esta gran diferenza pódese ver en moitas grandes cidades de América do Sur, onde as chozas improvisadas e os barrios marxinais atópanse xunto aos rañaceos e os apartamentos de luxo da clase alta.

Diversidade económica

Países de altos ingresos en 2013 segundo o Banco Mundial.

Néstor Kirchner, Cristina Fernández, Luiz Inácio Lula da Silva, Rafael Correa, Evo Morales, Hugo Chávez, Nicanor Duarte firmando o Acta Fundacional do Banco do Sur, na Casa Rosada.

Na actualidade, podemos recoñecer tres tipos de sistemas económicos na América do Sur, que aínda que poden compartir aspectos similares e xerais, as súas economías seguen unha liña predeterminada, nisto recoñecemos os netamente capitalistas, economías abertas, os cales se basean no modelo do libre mercado, países como Chile, Colombia, e en menor medida Perú, que adoptaron os modelos económicos dos Estados Unidos, aínda que cun grao menor de economía mixta, sen ser claramente distinguible.

Doutra banda existen os países que aínda que sosteñen unha estrutura de apertura ao mundo, manteñen modelos máis orientados á economía social de mercado ou de economías mixtas en diferentes magnitudes, o caso da Arxentina, Uruguai, Brasil, Ecuador, Bolivia, Paraguai que exercen un control e normativa co fin de regular o libre mercado, finalmente existen aqueles países que sosteñen economías semipechadas cun espectro máis radicalizado que os anteriores, ou con moi pouca relación de libre mercado, mantendo relacións económicas con países exclusivos dos seus bloques, países como Venezuela que malia soster modelos económicos semipechados, manteñen relacións comerciais coas potencias do capitalismo: Estados Unidos e Europa.

Principais industrias

Colleitadora nunha plantación de algodón en Santa Catarina.

As características xerais da composición industrial e produtiva das economías exportadoras de América do Sur son a extracción de recursos naturais, maioritariamente as industrias mineiras e petrolíferas, manufactura e agrícola.

Sector primario

O Brasil é o terceiro maior exportador de produtos agrícolas do mundo. A maioría dos suramericanos vive nas proximidades do litoral e por iso gran parte das áreas en que se fai uso intensivo da terra localízase nesa faixa periférica. Menos do 5% das terras da rexión son cultivadas, 19% destínanse a pastos e o 47% son ocupadas por bosques. A proporción de terra cultivada varía desde o 12% no Uruguai até o 1% no Paraguai e o 0,03% na Güiana Francesa.

A pesar dos esforzos que se teñen feitos no sentido da industrialización, América do Sur aínda é unha rexión onde as actividades agrícolas desempeñan un papel fundamental. O produto máis importante da rexión é o café, cultivado sobre todo nas terras roxas dos estados brasileiros de São Paulo e Paraná e na cordilleira occidental de Colombia, constituíndo a gran fonte de divisas deses países. As principais áreas de cultura do millo encóntranse no interior do altiplano brasileiro, sobre todo na súa porción suroriental, e nas terras que bordean a faixa frutícola das pampas arxentinas. A banana é intensamente cultivada en torno ao golfo de Guaiaquil e canella do Ecuador (primeiro exportador da América do Sur), na rexión do baixo río Magdalena e nas baixadas quentes e húmidas do sur do Brasil. A produción de trigo concéntrase case toda nas grandes áreas da pampa húmida e no Sur do Brasil; a Arxentina é un dos principais países frutícolas do mundo, xunto con Rusia, os Estados Unidos e o Canadá. O cultivo do cacao asume grande importancia na canella ecuatoriana, en torno ao lago de Maracaibo, na Venezuela, e, principalmente, no sur do estado da Baía, Brasil, que é o primeiro produtor suramericano e segundo produtor e exportador mundial. Destaca na agricultura brasileira durante a década de 1970 a enorme expansión da soia, que pasou a ser un dos principais produtos de exportación do país.

Ciencia e tecnoloxía

Acelerador de partículas no Laboratorio Nacional de Luz Síncrotron en Campinas, Brasil.

Lanzamento do Delta II, co SAC-D/Aquarius, moderno satélite arxentino de observación climática e oceanográfica.

Suramérica gañou catro Premios Nobel en áreas científicas: os arxentinos César Milstein, Luis Federico Leloir e Bernardo Houssay (o primeiro latinoamericano en ser galardoado cun premio Nobel), e o venezolano-estadounidense Baruj Benacerraf. Ademais houbo destacados investigadores, como o físico Santiago Antúnez de Mayolo que predixo a existencia de partículas atómicas 80 anos antes do seu descubrimento; o bioquímico Pablo Valenzuela, quen dirixiu os esforzos para descubrir o virus da hepatite C e a creación da primeira vacina para a hepatite B; Anthony Atala, creador do primeiro órgano humano creado nun laboratorio; Ricardo Baeza-Yates, destacado creador de algoritmos computacionais; Andreas Pavel, inventor do walkman; Pedro Paulet, creador do primeiro foguete funcional da historia, antes que os fabricados en Alemaña e os Estados Unidos; Alberto Santos Dumont, enxeñeiro autodidacta e aviador, considerado por algúns como o primeiro piloto de avión da historia; Ladislao Biro, inventor do bolígrafo, ou o físico F. J. Duarte, pioneiro mundial en investigación láser, entre outros.

Observatorio Paranal, no cerro Paranal, Taltal, Rexión de Antofagasta, Chile.

Arxentina ten o seu propio programa de satélites, centrais nucleares e a súa propia compañía pública de enerxía nuclear, o INVAP, unha empresa arxentina de alta tecnoloxía dedicada ao deseño, integración, e construción de plantas, equipamentos e dispositivos en áreas de alta complexidade como enerxía nuclear, tecnoloxía espacial, tecnoloxía industrial e equipamento médico e científico. É a única empresa en Latinoamérica recoñecida pola NASA como apta para realizar sistemas satelitais completos, desde o seu deseño e construción ata a súa operación. A mesma prové a varios países de reactores nucleares.

Así mesmo, a historia da posta en órbita de satélites en Suramérica é iniciada cos lanzamentos do brasileiro Brasilsat A1 en 1985 e o arxentino Lusat 1 en 1990. A partir de entón, varios países suramericanos seguiron o exemplo. Actualmente o Brasil conta con 11 satélites e a Arxentina con 10, Chile e Venezuela con 2 e Colombia con 1.

FASat-Charlie, satélite chileno.

No 2002 a Arxentina logrou exitosamente a clonación do primeiro vacún, converténdose no primeiro país latinoamericano e un dos nove países do mundo en completar esta tarefa. O 6 de abril do 2012 logrouse a inédita clonación de Rosita ISA, o primeiro bovino nado no mundo ao que se lle incorporaron dous xenes humanos, e que resultará nun leite con lactoferrina humana e lisozima (unha proteína e un enzima) con propiedades antibacteriais e antivirais ideais para o sistema inmunolóxico dos bebés. A Arxentina tamén se sitúa entre os catro únicos países a nivel mundial (xunto aos Estados Unidos, Italia e o Canadá) en lograr a clonación de cabalos de alto valor competitivo. Nos anos '60 e '70 a Arxentina efectuou experiencias enviando a distintos animais en voos suborbitais a bordo de foguetes de elaboración propia, o que transformou a este país na cuarta nación en enviar animais ao espazo, e unha das únicas seis na actualidade en telo feito, xunto aos Estados Unidos, a Unión Soviética, Francia, o Xapón e a China.

En 1995 a Unesco elixiu a Arxentina como a sede para instalar o Observatorio Pierre Auger en Malargüe na Provincia de Mendoza, o cal comezou a funcionar en 2005. Trátase dun proxecto conxunto de máis de 20 países no que colaboran uns 250 científicos de máis de 30 institucións, coa finalidade de detectar partículas subatómicas que proveñen do espazo exterior denominadas raios cósmicos.

A arxentina Atucha I foi a primeira central nuclear construída en América Latina.

No campo da enerxía atómica, só Brasil estivo ao bordo da fabricación de armas nucleares, de concretarse o prototipo dunha bomba nuclear de tipo implosión de plutonio. Finalmente, en 1991 os parlamentos da Arxentina e o Brasil ratificaron un acordo de inspección bilateral que creou a Axencia Brasileiro-Arxentina de Contabilidade e Control de Materiais Nucleares (ABACC) para supervisar que a enerxía nuclear destas nacións se produza para fins pacíficos. Posteriormente, a Arxentina ratificou o Tratado de Non Proliferación Nuclear en 1995 e o Brasil en 1998.

Doutra banda, a Arxentina e o Brasil son as únicas nacións suramericanas dotadas de centrais nucleares para enfrontar a gran demanda enerxética das súas industrias: As arxentinas Atucha I (a primeira construída en toda América Latina), Atucha II e Embalse e as brasileiras Angra I e Angra II.

O Perú conta co Centro Nuclear de Huarangal. A utilidade máis importante que ten o centro nuclear atópase na planta de produción de radioisótopo utilizado para realizar gammagrafías, que facilitan facer diagnósticos médicos, así como unha maior precisión no estudo dos tecidos do corpo humano.

Ademais, o centro nuclear conta con laboratorios para a perfilaxe de pozos petrolefiros, interconexión de acuíferos, estudo de fugas de presas, na detección de fallas na soldadura. Na agricultura, para optimizar o uso de fertilizantes, entre outras aplicacións.

Tecnópolis é a megamostra arxentina de ciencia, tecnoloxía, industria e arte máis grande de América Latina. As actividades abarcan desde o encontro co Tronador II (primeiro foguete de fabricación enteiramente arxentina) e o Pulqui I (primeiro avión de reacción deseñado en América Latina e o sexto do mundo), simulacións do big-bang, do gran colisor de hadróns e do ambiente xélido da Antártida, percorrido pola historia da tecnoloxía comunicacional, e temas variados como materiais ultraresistentes, os microchips e a nanotecnoloxía.

Na Güiana Francesa opera desde 1968 o Centro Espacial de Kourou (Centre Spatial Guyanais ou CSG). Este centro é un lugar de lanzamento propiedade de Francia utilizado polo Centro Nacional de Estudos Espaciais francés (CNES) e a Axencia Espacial Europea (ESA). Desde aquí son lanzadas as misións Ariane e estase traballando para que a base realice tamén lanzamentos de foguetes Soiuz como parte dun acordo entre Rusia e a ESA.

No deserto de Atacama, no Norte Grande de Chile, existe máis dunha ducia de observatorios —como Paranal (VLT), o complexo astronómico máis avanzado e poderoso do planeta, Atacama Large Millimeter Array (ALMA), ata a data o maior proxecto astronómico do mundo, e La Silla, pertencentes ao European Southern Observatory (ESO); Las Campanas, da Carnegie Institution of Washington en asociación coa Universidade Harvard e o MIT, e Cerro Tololo e Gemini Sur, pertencentes ao consorcio AURA/NOAO (siglas en inglés da Association of Universities for Research in Astronomy/National Optical Astronomy Observatories), entre outros—. Chile posúe o 40% da observación astronómica do mundo; o Telescopio Europeo Extremadamente Grande (E-ELT) e a ampliación do Atacama Large Millimeter Array, o que fará que o país teña aproximadamente o 60% do total mundial.

Radio Observatorio de Jicamarca (ROJ)

Na cidade de Lima atópase o Radio Observatorio de Jicamarca (ROJ), unha estación ecuatorial da cadea de radio-observatorios de dispersión incoherente (ISR, polas súas siglas en inglés Incoherent Scatter Radar) do hemisferio oeste que se estende desde Lima, o Perú, ata Søndre Strømfjord, Groenlandia. O ROJ é a primeira estación científica no mundo para o estudo da ionosfera ecuatorial. O observatorio sitúase a media hora de viaxe en automóbil cara ao leste de Lima. O seu ángulo de inclinación magnética é aproximadamente 1º, pero varía lixeiramente coa altitude e a estación do ano.

O radar pode determinar a dirección do campo magnético terrestre (B) con gran precisión e pode ser apuntado perpendicularmente a B nas altitudes ao longo da ionósfera. O estudo da ionósfera ecuatorial logrou un gran desenvolvemento debido, en gran parte, ás contribucións realizadas polo ROJ en radio-ciencia.

En Venezuela, o Observatorio Astronómico Nacional de Llano del Hato está situado nos predios da poboación de Apartaderos do estado Mérida a 3 600 msnm converténdoo nun dos observatorios situados a maior altura do mundo, é administrado polo Centro de Investigacións de Astronomía (CIDA); desde este observatorio descubríronse e rexistráronse numerosos asteroides. Ademais este país conta coa Axencia Bolivariana para Actividades Espaciais (ABAE), ente encargado de políticas e desenvolvementos en materia aeroespacial, cuxas actividades inclúen o control do Satélite VENESAT-1 Simón Bolívar e do Satélite Miranda (VRSS-1). O Instituto Venezolano de Investigacións Científicas (IVIC), é outro importante centro de desenvolvemento tecnolóxico do cal depende a Empresa "Quimbiotec", onde funciona unha planta produtora de derivados sanguíneos, única do seu tipo no país que produce e comercializa derivados de sangue de alta calidade, así como medicamentos recombinantes, soros antiofídicos e antiescorpiónicos. Entre os seus produtos químicos e biolóxicos figuran a albumina humana, inmunoglobulina endovenosa, inmunoglobulina anti-D e factor VIII humano.

Suramérica foise integrando rapidamente ás tendencias mundiais en Tecnoloxías da Información e acceso a Internet en distintas áreas. Brasil lidera a produción de software na rexión, mentres Arxentina é o principal exportador de software.

Demografía

Artigo principal: Áreas metropolitanas máis poboadas de Suramérica.

A Ponte Octávio Frias de Oliveira en São Paulo.

Vista de Río de Janeiro.

As áreas metropolitanas máis poboadas

Citypopulation realizou un informe sobre as maiores aglomeracións urbanas do planeta, quedando as seguintes quince dentro da clasificación.

Rango	Aglomeración urbana	País	Poboación
1	São Paulo	Brasil	25 800 000
2	Buenos Aires	Arxentina	15 800 000
3	Río de Janeiro	Brasil	12 700 000
4	Lima	Perú	9 950 000
5	Bogotá	Colombia	9 880 000
6	Santiago	Chile	7 050 000
7	Belo Horizonte	Brasil	4 925 000
8	Porto Alegre	Brasil	4 075 000
9	Brasilia	Brasil	3 825 000
10	Medellín	Colombia	3 800 000
11	Recife	Brasil	3 775 000
12	Caracas	Venezuela	3 700 000
13	Salvador de Baía	Brasil	3 650 000
14	Fortaleza	Brasil	3 575 000
15	Curitiba	Brasil	3 275 000

Conformación étnica

Composición étnica. É importante sinalar que no traballo do Dr. Lizcano (no cal se basea este gráfico) a clasificación mestiza baséase máis na cultura na cal os individuos de cada país viven que nos trazos biolóxicos, nestes países boa parte das persoas consideradas biolóxicamente brancas son mestizas no aspecto cultural, por tanto son clasificadas como mestizas.

A rexión é unha das máis diversas do mundo. Isto é o resultado da colonización española e portuguesa nunha zona poboada por numerosos pobos indíxenas, pola traída forzosa de escravos negros de África, pola inmigración masiva de europeos e asiáticos desde o século XIX, e pola mestura entre estes distintos grupos, orixinando numerosas variantes.

Aínda que non existe claridade, nin consenso sobre os volumes de poboación indíxena tras a chegada dos colonizadores europeos, estímase que o seu número debe ascender polo menos aos 20 millóns de persoas, dos cales uns 10 millóns atópanse na Suramérica andina, e uns 10 na Suramérica extra andina; aínda que hai investigadores que calculan o número en varios centos de millóns. Entre os séculos XVI e XIX, pola súa banda a rexión recibiu a chegada de varios millóns de escravos procedentes de África, dos cales polo menos 3 millóns chegarían a Brasil, e uns 2 millóns ás distintas colonias españolas en América.

A partir da segunda metade do século XIX e na primeira metade do século XX, a rexión experimentou unha masiva inmigración europea, concentrándose preferentemente na Arxentina, o Brasil, o Uruguai, Chile e Venezuela. Esta poboación proviña de España, Italia, Alemaña e Portugal, entre outros países. Tamén se recibiu unha considerable inmigración proveniente de Palestina, Armenia, Siria etc.; así como do Xapón, da China e de Corea.

Países como Uruguai e a Arxentina posúen un alto compoñente europeo nas súas poboacións, superando o 80% do total. En Chile, o grao de compoñente europeo é moi importante alcanzando un 52% da súa poboación. En Venezuela preto do 49-50% do total, no Brasil o 47,7% e en Colombia son o 37% do total da súa poboación. O país onde a porcentaxe de amerindios é o maior compoñente da poboación é Bolivia. Así mesmo, existen significativas comunidades indíxenas no Perú, e Ecuador. En Chile a poboación amerindia é unha porcentaxe baixa aínda que non é unha minoría case inexistente. No caso do Brasil e a Arxentina si se consideran minorías case inexistentes. No Uruguai non é posible atopar descendentes amerindios puros; con todo, existen descendentes mestizos (con devanceiros charrúas) concentrados especialmente no noroeste dese país. En tal medida poderíase cualificar á Arxentina e ao Uruguai como de predominancia caucásica; Bolivia e o Perú de predominancia amerindia; Chile, Venezuela, o Brasil e Colombia como países mixtos (brancos-mestizos); mentres, Paraguai e Ecuador dunha maioría mestiza; Güiana e Suriname poden ser cualificados como países afrodescendentes.

Segundo un estudo xenético autosómico de 2015, o cal incluíu outros 25 estudos, con 38 poboacións do Brasil, a composición do Brasil é a seguinte: a achega europea é 62%, a africana 21% e a indíxena (17%. A contribución europea é máis alta no sur (77%), a africana máis forte no nordeste (21%) e a indíxena no norte (32%).

Idiomas

Linguas europeas

Linguas en Suramérica: O español (en amarelo); o portugués (en azul); o inglés (en vermello); o neerlandés (en celeste); e o francés (en negro).

O español e o portugués son os idiomas principais do subcontinente. O portugués fálase principalmente no Brasil, onde é o idioma oficial. O español é oficial en todos os países a excepción do xa mencionado Brasil e nas Güianas, tamén a máis falada do subcontinente. En Güiana, nas illas Malvinas (en litixio entre a Arxentina e o Reino Unido quen as administra) e en Trinidad e Tobago fálase o inglés. En Suriname, fálase o neerlandés. No Departamento de Ultramar da Güiana Francesa, fálase o francés.

Áreas de distribución das linguas indíxenas americanas máis faladas en Suramérica a principios do século XXI:     Quechua     Guaraní     Aimara     Mapuche

	Idioma	Parlantes	Falase en	Extensión
	Español	210 756 642	Arxentina Bolivia Chile Colombia Ecuador Paraguai Perú Uruguai Venezuela	8 845 020 km²
	Portugués	206 874 137	Brasil	8 515 767 km²
	Inglés	800 000	Güiana Illas Malvinas Trinidad e Tobago	232 271 km²
	Neerlandés	510 000	Suriname Aruba Curazao Bonaire	164 443 km²
	Francés	230 000	Güiana Francesa	83 534 km²

Linguas nativas

Artigo principal: Linguas de Suramérica.

Na actualidade aínda se falan máis de 300 linguas indíxenas pertencentes a multitude de familias (case a metade delas fálanse no Brasil), e rexistrouse a extinción dunhas 180 máis desde a chegada dos europeos. Recoñecéronse máis de 33 familias de tamaño grande ou medio, e existe un número elevado de linguas illadas e mesmo linguas insuficientemente documentadas que non puideron ser clasificadas adecuadamente. Desde o punto de vista tipolóxico as linguas andinas difiren notablemente das linguas amazónicas aínda que existe unha zona de transición entre estes grupos.

As linguas quechuas son a familia de linguas cun maior número de falantes, con máis de 12 millóns de persoas. Tradicionalmente fálase do "quechua" ou "quichua" como dun só idioma, aínda que desde o punto de vista lingüístico existen variedades dificilmente intelixibles entre si. Segundo a Constitución Política de Bolivia, o quechua é un dos 37 idiomas oficiais de Bolivia. No Perú, o quechua, que se fala nalgunhas variedades, está declarado como lingua oficial. Fálase ademais, unha considerable minoría en Ecuador, en Santiago del Estero (Arxentina), Tucumán, Salta e Jujuy, así como no norte de Chile.

O guaraní é a segunda lingua indíxena máis falada con máis de 7 millóns de persoas, principalmente no Paraguai, onde é un dos idiomas oficiais, e na provincia de Corrientes na Arxentina, onde é cooficial. O aimara é tamén cooficial en Bolivia, mentres que no Perú só o é onde prevalece, así mesmo o aimara constitúe a primeira lingua de case un terzo da poboación de Bolivia e é o principal idioma amerindio do sur peruano, o norte chileno e é falado tamén no norte da Arxentina pola comunidade aimara.

As principais familias de América do Sur (exceptuando o quechua, aimara, mapudungun e guaraní).

Véxase tamén: Linguas amazónicas, Linguas andinas e Lista de linguas indíxenas de América#Suramérica.

	Idioma	Parlantes	Fálase en	Extensión
	Quechua	10 000 000	Perú Ecuador Bolivia Arxentina Chile Colombia	Quechua I Quechua II
	Guaraní	8 000 000	Paraguai Bolivia Arxentina Brasil	500 000 km²
	Aimará	2 000 000	Bolivia Perú Chile Arxentina	Andes centrais

Linguas significativas non oficiais

• O mapudungun é a lingua nativa dos mapuches, falada por unhas 450 mil persoas no centro-sur de Chile e na Patagonia arxentina.
• O wayúu é unha lingua indíxena falada por algo máis de 300 mil persoas nos países de Colombia e Venezuela. En Colombia esta lingua é oficial nos territorios indíxenas wayúu desde a Constitución Política de 1991; así mesmo é cooficial en Venezuela desde 1999, como recolle a constitución venezolana.
• Diversos idiomas, como o alemán (o sur do Brasil, Paraguai, Arxentina, o sur de Chile e a selva central do Perú) o italiano (Arxentina, Brasil, Colombia, Uruguai, Venezuela), e o xaponés (Brasil, Perú e Colombia) son aínda falados polos inmigrantes que chegaron aos países a fins do século XIX e ao longo do século XX.
• O galés fálase na provincia arxentina de Chubut.
• O croata é falado por parte da comunidade de descendentes de inmigrantes que habita nas rexións chilenas de Antofagasta e Magallanes.
• O inglés en illas e costas do Caribe Colombiano.

O árabe ten unha forte presenza no norte de Colombia.

Relixión

O arxentino Jorge Mario Bergoglio transformouse o 13 de marzo de 2013 no primeiro e único latinoamericano e primeiro nado en América na historia mundial en converterse en Papa e xefe de Estado da Cidade do Vaticano, adoptando o nome de Francisco.

Catedral Metropolitana de Nosa Señora Aparecida (Nossa Senhora Aparecida).

Catedral de Barquisimeto.

Basílica de Nosa Señora de Luján na cidade de Luján, Arxentina.

Relixión por país (2010)

Países	Cristiáns	Católicos	Protestantes	Non afiliados
Arxentina	88 %	77 %	11 %	11 %
Aruba	94 %	81 %	13 %	6 %
Bolivia	96 %	74 %	22 %	4 %
Bonaire	91 %	77 %	14 %	7 %
Brasil	87 %	65 %	22 %	8 %
Chile	70 %	57 %	13 %	25 %
Colombia	92 %	80 %	12 %	7 %
Curaçao	91 %	73 %	18 %	6 %
Ecuador	94 %	82 %	12 %	6 %
Güiana	65 %	13 %	52 %	2 %
Güiana Francesa	85 %	77 %	8 %	3 %
Illas Malvinas	67 %	21 %	46 %	32 %
Paraguai	95 %	85 %	10 %	2 %
Perú	94 %	81 %	13 %	3 %
Suriname	51 %	29 %	22 %	5 %
Uruguai	58 %	47 %	11 %	41 %
Venezuela	88 %	71 %	17 %	8 %
Total América do Sur	82 %	61 %	21 %	13 %

O cristianismo (catolicismo, seguido do protestantismo) é a relixión predominante, aínda que o número de fieis ten tendencia a decrecer por causa do crecemento do agnosticismo, e o ateísmo . Tamén existen diversas relixións entre os nativos indíxenas. Brasil é o país con maior número de católicos no mundo, aínda que o seu número diminúe, rapidamente. Tamén hai numerosas comunidades xudías na Arxentina, o Brasil e o Uruguai. As relixións afroamericanas teñen presenza en países con forte poboación negra como Colombia, Venezuela e o Brasil, no Uruguai hai unha minoría de practicantes da relixión umbandista.

Véxase tamén: Mitoloxía de América do Sur.

Cultura

Artigo principal: Cultura de América do Sur.

A cultura suramericana está marcada polo pasado colonial e o devanceiro precolombiano en principal medida aos que se foron sumando, en distinta medida, elementos traídos por posteriores inmigrantes que foron chegando á rexión. Así mesmo vese o crecente desenvolvemento dunha cultura enmarcada no proceso de globalización.

As diferenzas culturais son pronunciadas e a partición do subcontinente na época colonial fixo que existan dúas linguas dominantes, o castelán e o portugués, este último falado case que exclusivamente no Brasil. A cultura indíxena de orixe precolombiano ten forte presenza no Perú e Bolivia e algunhas rexións da Amazonia. En Paraguai, o guaraní (lingua aborixe usada polo pobo do mesmo nome) é amplamente utilizado ademais do castelán, e mesmo recoñecido como idioma oficial do país.

As diferenzas culturais non están enmarcadas dentro das fronteiras nacionais. Así é posible atopar maior similitude cultural entre os habitantes de sectores fronteirizos que entre eses mesmos e os do interior de cada país. Isto débese en parte á división postcolonial que acompañou á formación dos estados independentes durante o século XIX.

Arte e literatura

Gabriela Mistral, primeira suramericana en obter o Premio Nobel de Literatura.

César Vallejo é considerado un dos maiores poetas de Suramérica e Latinoamérica.

Jorge Luis Borges é considerado un dos maiores expoñentes da literatura latinoamericana no mundo.

A cultura suramericana está presente de diversas maneiras a nivel mundial. Así, por exemplo as artesanías andinas gozan de considerable demanda en diferentes mercados como o europeo.^{[Cómpre referencia]}

Na primeira metade do século XX, o tango, un estilo musical e unha danza de orixe rioplatense (arxentino-uruguaio), tivo grande éxito en Europa e Colombia. Esta música era interpretada en castelán o que non foi un obstáculo para a súa difusión no exterior. En América de Sur desenvolvéronse estilos musicais non exclusivos do subcontinente, como a salsa, que ten o seu "capital" en Santiago de Cali, Colombia. Tamén algunhas expresións culturais do Brasil teñen unha forte presenza a nivel mundial onde elementos como o capoeira, a bossa nova e o samba contan con renome universal.

A literatura ten unha importancia significativa en Suramérica e proba diso son os catro escritores que foron laureados co Premio Nobel de Literatura: Os chilenos Gabriela Mistral e Pablo Neruda, o colombiano Gabriel García Márquez e o peruano Mario Vargas Llosa. Respecto dun galardón específico do idioma castelán, os arxentinos Jorge Luis Borges, Ernesto Sabato, Adolfo Bioy Casares e Juan Gelman; os chilenos Gonzalo Rojas, Jorge Edwards e Nicanor Parra; o paraguaio Augusto Roa Bastos, e o uruguaio Juan Carlos Onetti foron premiados co Premio Cervantes. Outros escritores e figuras da literatura continental en español son os venezolanos Rómulo Gallegos, Teresa de la Parra e Arturo Uslar Pietri; os arxentinos Julio Cortázar, Alfonsina Storni, Victoria Ocampo e Roberto Arlt; os chilenos Vicente Huidobro, Manuel Rojas, José Donoso e Roberto Bolaño; o paraguaio Augusto Roa Bastos; os peruanos César Vallejo, Ciro Alegría e Julio Ramón Ribeyro; os uruguaios Felisberto Hernández, Juan Carlos Onetti, Mario Benedetti e Eduardo Galeano.

O máximo galardón da lingua portuguesa, o Premio Camões foi concedido desde a súa creación en 1988 aos seguintes autores brasileiros: João Cabral de Melo Neto, Rachel de Queiroz, Jorge Amado, António Cândido, Autran Dourado, Rubem Fonseca, Lygia Fagundes Telles, João Ubaldo Ribeiro, Ferreira Gullar e Dalton Trevisan. Pero fóra destes expoñentes recentes, Brasil achegou outros autores literarios de repercusión continental e mundial como Machado de Assis, Euclides da Cunha, Vinicius de Moraes, Clarice Lispector e Paulo Coelho.

Por outra banda, o xurdimento e desenvolvemento de diversos estilos ou correntes literarias relaciónanse con América do Sur. Así por exemplo, aínda que de autor nicaraguano, Rubén Darío, o primeiro libro do modernismo hispánico, Azul..., publicouse en Valparaíso en 1888 marcando senda para numerosos autores do subcontinente. Mentres a orixe e universalización do chamado realismo máxico tamén se asocia con autores suramericanos, como María Luisa Bombal, Arturo Uslar Pietri e Gabriel García Márquez. Outros casos son numerosos, como a máis persoal, aínda que tamén iniciadora dunha escola, "antipoesía" de Nicanor Parra ou o "creacionismo" de Vicente Huidobro. Pola súa banda, no Brasil xurdiron correntes e escolas literarias de carácter nacional, como o modernismo brasileiro, diverso do hispánico, que tamén ten expoñentes na plástica.

Jorge Luis Borges foi un dos autores máis importantes e influentes da literatura do século XX, a nivel suramericano e global. Inventou practicamente un novo xénero de literatura. Recibiu o primeiro Prix International da historia en 1961, e o Premio Jerusalem en 1971. Cego aos 55 anos, foi moi polémico, con posturas políticas que lle impediron gañar o Premio Nobel de Literatura ao que foi candidato durante case trinta anos. O escritor e ensaísta J. M. Coetzee dixo del: «El, máis que calquera outro, renovou a linguaxe de ficción e así abriu o camiño para toda unha xeración de destacados novelistas hispanoamericanos».

Artes plásticas

Paxaro grande. Obra de Fernando Botero exposta en Singapur.

O artista plástico Oswaldo Guayasamín (1919-1999) de Ecuador, representou co seu estilo na pintura e a escultura durante moito tempo, o sentir dos pobos da América Latina resaltando as inxustizas sociais en diversas partes do mundo. O venezolano Armando Reverón, cuxa obra empeza a ser recoñecida internacionalmente, é un dos artistas máis importantes do século XX en América do sur; é precursor da Arte povera e do Happening. O colombiano Fernando Botero (1932) é un dos maiores expoñentes da pintura e a escultura que continúa en activo e que foi capaz de desenvolver un estilo recoñecible e propio. Pola súa banda, o venezolano Carlos Cruz-Diez contribuíu notablemente a arte contemporánea, con presenza de obras en todo o mundo.

Actualmente diversos artistas suramericanos emerxentes son recoñecidos pola crítica da arte internacional: Guillermo Lorca, pintor chileno, Teddy Cobeña escultor ecuatoriano (premio internacional de escultura en Francia) ou o artista arxentino Adrián Villar Rojas premio de arte do museo de Zuric entre muitos outros.

Deporte

Artigo principal: Deporte en América do Sur.

Maradona (Arxentina) e Pelé (Brasil), os "Futbolistas do século", segundo a FIFA. Lionel Messi (Arxentina) converteuse en 2016 no primeiro xogador na historia do fútbol en ser elixido seis veces pola FIFA como o mellor xogador do mundo.

O grao de desenvolvemento das infraestruturas deportivas varía radicalmente entre un país e outro e entre as propias rexións dun mesmo país. O investimento estatal tamén é dispar, sendo frecuente que as áreas menos desenvoltas economicamente teñan un menor acceso ás devanditas infraestruturas que as máis desenvoltas. Ademais, o modelo de deporte aplicado en América do Sur desde finais do século XIX, entendido como a comparación de rendementos corporais para designar campións ou obter recompensas, fracasou xa que aínda non se logrou a incorporación da maior parte da poboación á práctica do deporte de maneira regular. América do Sur conta con infraestruturas deportivas de grande envergadura, tanto pola súa capacidade, condicións de infraestrutura, servizos, como pola súa localización, entre os cales destacan:

Panorámica do Hipódromo de San Isidro, onde se observa a exhibición dos purasange, a pista de céspede e o taboleiro electrónico indicador de dividendos.

Estadio Maracaná do Brasil durante a abertura dos Xogos Panamericanos de 2007 realizados en Río de Xaneiro.

Estadio Nacional de Chile situado na capital de Chile, foi o lugar onde se xogou a final da Copa América 2015, onde a selección nacional chilena obtivo o seu primeiro título na historia.

Estadio Castelão do Brasil situado na cidade de Fortaleza.

• O Hipódromo de San Isidro, dedicado ás carreiras de cabalos, conta con capacidade para 100.000 persoas, sendo o máis grande de Suramérica, situado no Partido de San Isidro, na provincia de Buenos Aires, Arxentina.
• o Estadio Monumental do Perú, popularmente coñecido como Monumental de la "U" ou Monumental de Ate, é o estadio principal do Club Universitario de Deportes. Conta cunha capacidade total para 80 093 espectadores: 58 577 asistentes nas súas catro tribunas e 21 516 persoas adicionais nos catro edificios de palcos-suites que o rodean, o cal o converte no estadio de fútbol máis grande de Suramérica, logo da remodelación feita ao Estadio Maracaná que diminuíu a súa capacidade a 78 639.

• O Estadio La Ceiba, é o estadio de béisbol máis grande de Suramérica e o segundo da América Latina, despois do Latino na Habana, Cuba, e ten unha capacidade aproximada de 30 000 espectadores, situada no sur de Venezuela, no Estado Bolívar especificamente en San Félix.
• O Estadio Centenario, foi sede da primeira Copa Mundial de Fútbol, é o estadio con maior capacidade de Uruguai cuns 65 235 asentos de capacidade, o cal o converte nun dos 15 máis grandes de América. O 18 de xullo de 1983 foi declarado pola FIFA como Monumento Histórico do Fútbol Mundial, sendo a única construción desta índole en todo o mundo, sitúase no Barrio Parque Batlle de Montevideo, Uruguai.

• O Estadio Hernando Siles, é o estadio máis grande de Bolivia con capacidade para 42 000 espectadores, sitúase na cidade da Paz a uns 3650 metros sobre o nivel do mar (m s.n.m.) o cal o converte no estadio de alta categoría a maior altitude do mundo, a pesar de ser o segundo estadio máis alto do mundo detrás do Estadio Víctor Agustín Ugarte de Potosí, o cal ten capacidade de 32 000 espectadores e sitúase a uns 3900 m. s. n. m., nel xogaron moitos dos máis grandes clubs de América na Copa Libertadores e na Copa Suramericana.

• o Autódromo Internacional Nelson Piquet atópase situado no barrio de Jacarepaguá de Río de Xaneiro, Brasil, é o máis grande de Suramérica con capacidade para 60 000 espectadores.
• O Goiânia Arena, é unha infraestrutura dedicada ao voleibol, é a máis grande de Suramérica con capacidade para 15 000 espectadores, sitúase en Goiânia, capital do estado de Goiás no Brasil.
• O Coliseo Cuberto Julio Monsalvo e o Coliseo Amauta, ambos os ximnasios construídos para albergar competicións de baloncesto, localizados en Valledupar, Colombia e en Lima, Perú, son os máis grandes de Suramérica con 20 000 persoas de capacidade cada un.

Véxase tamén

Outros artigos

• América Latina
• Unión de Nacións Suramericanas (UNASUR)