René Descartes

René Descartes

Biografía
Nacemento	31 de marzo de 1596 Descartes (Reino de Francia)
Morte	11 de febreiro de 1650 (53 anos) Estocolmo, Suecia
Causa da morte	pneumonía
Lugar de sepultura	Abadia de Saint-Germain-des-Prés (pt) (1819–) Abadia de St Geneviève (pt) (1667–1819) Adolf Fredrik Church (en) (1650–1666)
Catedrático
Datos persoais
Relixión	Igrexa católica
Educación	collège Henri-IV de La Flèche (en) Universidade de Utrecht Universidade de Leiden Prytanée National Militaire (pt)
Tese académica	Descartes' 1616 Law Thesis (en)  (1616 )
Director de tese	Isaac Beeckman (pt) e Jacobus Golius (pt)
Actividade
Campo de traballo	Filosofía, metafísica, epistemoloxía, matemáticas, mecánica, Cartesianismo (pt) , Racionalismo, física, óptica, teoría musical e son
Lugar de traballo	La Flèche Poitiers Estocolmo
Ocupación	filósofo, teórico da música, epistológrafo, mechanical automaton engineer (en) , militar, astrónomo, musicólogo, físico, matemático, escritor
Membro de	Academia francesa das ciencias
Movemento	Racionalismo
Alumnos	Gilles-François Boulduc e René Fédé (pt)
Influencias	Platón, Aristóteles, Anselmo de Canterbury, Tomé de Aquino, William de Ockham, Francisco Suárez e Marin Mersenne
Obra
Obras destacables (1637) Discurso do método (1638) La Géométrie (pt) (1647) The Description of the Human Body (en)
Familia
Parella	Helena Jans van der Strom
Fillos	Daniel Fernández Muiño
Pais	Jorge González García   e Camilo Davies Leimdorfer
Irmáns	Pierre Descartes
Parentes	Catherine Descartes, sobriña
Sinatura
Descrito pola fonte	Pequeno Dicionario Enciclopédico de Brockhaus e Efron Dicionario Enciclopédico Brockhaus e Efron Encyclopædia Britannica Ninth Edition (en)

René Descartes (Pronunciación francesa: [ʁəne dekaʁt] ( ); latinización: Renatus Cartesius; onomástico do que se deriva o adxectivo cartesiano, nado en La Haye en Touraine (localidade rebautizada como Descartes máis tarde) o 31 de marzo de 1596 e finado en Estocolmo o 11 de febreiro de 1650, foi un filósofo, matemático e físico francés. considerado o pai da xeometría analítica e da filosofía moderna, así como un dos protagonistas con luz propia no limiar da revolución científica.

Descartes, por veces chamado o fundador da filosofía moderna e o pai da matemática moderna, é considerado un dos pensadores máis importantes e influentes da historia humana. Inspirou aos seus contemporáneos e a xeracións de filósofos. Na opinión dalgúns comentadores, iniciou a formación daquilo que hoxe se chama o Racionalismo continental (supostamente en oposición á escola que predominaba nas illas británicas, o Empirismo), posición filosófica dos séculos XVII e XVIII en Europa.

Outros autores non ven unha grande oposición entre o "Racionalismo continental" do século XVIII e o empirismo. O gran cisma iniciaríase con Hegel, que partiu da posición de Kant onde había xa algúns sinais de Idealismo, mais aínda unha base racional que non se desviaba moito da tradición empírica inglesa. A lectura de Hume foi un punto fulcral na obra de Kant, ata entón sen ningún texto relevante publicado. Kant dixo mesmo que Hume o despertou dun "sono dogmático".

O seu método filosófico e científico, que expón en Regras para a dirección da mente (1628) e máis explicitamente no seu Discurso do método (1637), establece unha clara ruptura coa escolástica que se ensinaba nas universidadeé. Está caracterizado pola súa simplicidade —no seu Discurso do método unicamente propón catro normas— e pretende romper cos interminables razoamentos escolásticos. Toma como modelo o método matemático, nun intento de acabar co siloxismo aristotélico empregado durante toda a Idade Media. Moitos elementos da filosofía de Descartes teñen precedentes no aristotelismo tardío, o neoestoicismo do século XVI ou nos filósofos medievais.

A súa declaración filosófica máis coñecida é "penso, logo existo", que se atopa en Discurso do método (1637) e en Principios da Filosofía (1644), foi un elemento esencial do racionalismo occidental, contraria á escola empirista inglesa, e formulou o coñecido como «método cartesiano», pero do cogito xa existían formulacións anteriores, algunha tan exacta á súa como a de Gómez Pereira en 1554, e do Método consta a formulación previa que do mesmo fixo Francisco Sánchez en 1576. Todo iso con antecedentes en Agostiño de Hipona e Avicena, polo que xa no seu século foi acusado de plaxio, entre outros por Pierre Daniel Huet.

O seu filosofía natural rexeita calquera apelación aos fins finais, divinos ou naturais, ao explicar os fenómenos naturais en termos mecánicos. Como devoto católico, a súa teoloxía insiste na liberdade absoluta do acto de creación de Deus. Ao negarse a aceptar a autoridade de filósofos anteriores, Descartes con frecuencia distingue os seus puntos de vista dos filósofos que o precederon. Rompeu coa tradición aristotélica establecendo un dualismo substancial entre alma —res cogitans, o pensamento— e corpo —res extensa, a extensión—. Radicalizou a súa posición ao rexeitar considerar ao animal, ao que concibe como unha «máquina», como un corpo desprovisto de alma. Esta teoría será criticada durante a Ilustración, especialmente por Diderot, Rousseau e Voltaire.^{[Cómpre referencia]}

Consciente das penalidades de Galileo polo seu apoio ao copernicanismo, tentou sortear a censura, disimulando de modo parcial a novidade das ideas sobre o home e o mundo que expoñen as súas formulacións metafísicos, unhas ideas que supoñerán unha revolución para a filosofía e a teoloxía. A influencia cartesiana estará presente durante todo o século XVII: os máis importantes pensadores posteriores desenvolveron sistemas filosóficos baseados no seu; con todo, mentres houbo quen asumiu as súas teorías —Malebranche ou Arnauld— outros as rexeitaron —Hobbes, Locke, Spinoza, Leibniz, Pascal, Berkeley ou Hume—.

A influencia de René Descartes nas ciencias e matemáticas é igualmente evidente. Fixo contribucións en física e óptica. O sistema de coordenadas cartesianas recibiu o seu nome."René Descartes". Standford Encyvlopedia of Philosophy. 2008. </ref> Acredítaselle como o pai da xeometría analítica, a ponte entre o álxebra e a xeometría, utilizado no descubrimento do cálculo infinitesimal.

Traxectoria

Descartes naceu en La Haye en Touraine (Francia), hoxe en día chamada Descartes na súa honra, despois de que a súa nai abandonase a cidade de Rennes, onde se declarou unha epidemia de peste bubónica. Pertencía a unha familia de baixa nobreza; o seu pai foi Joachim Descartes, conselleiro no Parlamento da Bretaña. Era o terceiro dos descendentes do matrimonio entre Joachim Descartes, parlamentario de Rennes, e Jeanne Brochard, polo que, por vía materna, era neto do alcalde de Nantes.

Rexistro de gradación de Descartes no Collège Royal Henry-Le-Grand, La Flèche, 1616.

Despois da temperá desaparición da súa nai, Jeanne Brochard, a poucos meses despois do seu nacemento, quedou ao coidado e crianza da súa avoa, o seu pai e a súa ama de cría. Foi criado pola atención dunha ama de cría, a quen permanecerá ligado toda a súa vida, en casa da súa avoa materna. A súa nai morre o 13 de maio de 1597, aos trece meses seguintes de alumar a René e poucos días, logo do nacemento dun neno que non sobrevive.

O seu pai comezou a chamarlle o seu «pequeno filósofo» porque o pequeno René pasábase o día expondo preguntas.

En 1607, cando contaba con once anos, debido a súa fraxil saude ingresou no colexio xesuíta Royal Henry-Le-Grand en La Flèche, no que impartía clase o pai François Fournet —doutor en filosofía pola Universidade de Douai— e o pai Jean François (matemático) —que lle ensinará matemáticas durante un ano— no que permanecerá ata 1614. Estaba eximido de acudir a clase pola mañá debido á súa débil saúde e era moi valorado polos educadores por mor das súas precoces dotes intelectuais. Aprendeu física e filosofía escolástica, e mostrou un notable interese polas matemáticas; con todo, non cesará de repetir no seu Discurso do método que na súa opinión este sistema educativo non era bo para un adecuado desenvolvemento da razón. Deste período non se conserva máis que unha carta de dubidosa autenticidade —pode ser dun dos seus irmáns— que en teoría Descartes escribiu á súa avoa.

Tiña bastante liberdade e era apreciado polos profesores, mais declarou no Discurso do Método decepción co ensino escolástico.

Educación

A educación que recibiu en La Flèche ata os dezaseis anos de idade (1607-1612) proporcionoulle, durante os primeiros anos de cursos, unha sólida introdución á cultura clásica, aprendendo latín e grego na lectura de autores como Cicerón, Horacio e Virxilio, por unha banda, e Homero, Píndaro e Platón, polo outro. O resto do ensino estaba baseado principalmente en textos filosóficos de Aristóteles (Órganon, Metafísica, Ética a Nicómaco), acompañados por comentarios de xesuítas (Suárez, Fonseca, Toledo, quizais Vitoria) e outros autores españois (Cayetano). Convén destacar que Aristóteles era entón o autor de referencia para o estudo, tanto da física, como da bioloxía. O plan de estudos incluía tamén unha introdución ás matemáticas (Clavius), tanto puras como aplicadas: astronomía, música, arquitectura. Seguindo unha estendida práctica medieval e clásica, nesta escola os estudantes exercitábanse constantemente na discusión (Cfr. Gaukroger, quen toma en conta a Cociente studiorum: o plan de estudos que aplicaban as institucións xesuíticas).

Xuventude

René Descartes no seu escritorio.

Aos 18 anos de idade, Descartes seguiu os seus estudos na Universidade de Poitiers para estudar dereito e medicina, graduándose en Baccalauréat e licenciándose en Dereito en 1616.

Aos vinte e dous anos parte cara aos Países Baixos, onde observa os preparativos do exército de Mauricio de Nassau para a inminente guerra dos Trinta Anos. Entre 1618 e 1619 reside nos Países Baixos. En novembro de 1618 coñeceu en Breda a Isaac Beeckman con quen durante varios anos mantén unha intensa e estreita amizade e que tentaba desenvolver unha teoría física corpuscularista, moi baseada en conceptos matemáticos. O contacto con Beeckman estimulou en gran medida o interese de Descartes pola matemática e a física. A pesar das constantes viaxes que realizou nesta época, Descartes non deixou de formarse e en 1620 coñeceu en Ulm ao entón famoso mestre calculista alemán Johann Faulhaber. Para Beeckman escribe pequenos traballos de física, como «Sobre a presión da auga nun vaso» e «Sobre a caída dunha pedra no baleiro», así como un pequeno tratado sobre música intitulado Compendium Musicae.

Non obstante, Descartes nunca exerceu o Dereito, e en 1618 alistouse no exército do Príncipe Mauricio de Nassau, coa intención de seguir carreira militar. Declarábase menos un actor que un espectador: antes ouvinte nunha escola de guerra que verdadeiro militar. É nesa época tamén cando escribe Larvatus prodeo (Eu camiño enmascarado).

Os tres soños

Descartes referiuse que, inspirado por unha serie de soños, nesta época albiscou a posibilidade de desenvolver unha «ciencia marabillosa». O filósofo atopábase acuartelado en Ulm, preto de Baviera, durante o inverno de 1619. Pasou o día nunha habitación quentada por unha estufa, ao durmirse pola noite tres soños sucesivos que interpreta como unha mensaxe do Ceo para consagrarse á súa misión de investigador.

No primeiro soño é atormentado por unhas pantasmas que o asustaron tanto que lle fixeron saír á rúa. Ao camiñar ía encorvado cara ao lado esquerdo, porque sentía unha gran debilidade no seu lado dereito. Cando tentaba rectificar o seu paso, foi sacudido por un bulebule. Viu unha igrexa e foi cara a ela, coa idea de rezar, pero un home achegouse a el dicíndolle que Monsieur N tiña algo que darlle. Era un melón dun país estranxeiro. A intensidade do vento diminuíu e espertouse pensando que talvez un xenio maligno queríao seducir.

Ao espertarse, Descartes rezou e pediulle a Deus que o protexese e volveu durmirse. No segundo soño un son explosivo, como un lóstrego, estremeceuno. Isto fixo que se "espertase". Abriu os ollos e notou numerosas centellas de lume dispersas por toda a súa habitación. O terror disipouse e volveuse a durmir.

O terceiro soño, Descartes atopou un dicionario e unha antoloxía de poesía latina, Corpus Poetarum. Abriuno nun verso que dicía "Quod vitae sectabor iter?" ("Que camiño de vida debo seguir?"). Daquela un home descoñecido mostroulle un verso que empezaba "Est & Non" ("Si ou Non"). Era un idyllis de Ausonio. Tentoullo ensinar ao home pero non o atopou. Díxolle ao home que coñecía outro poema, do mesmo poeta, que empezaba "Quod vitae sectabor iter?". Sen logralo, finalmente o libro e o home desapareceron. Dise que Descartes non espertou, senón que empezou a interpretar o seu soño mentres soñaba.

Etapa investigadora

Renunciou á vida militar en 1619. Abandona Países Baixos, vive unha tempada en Dinamarca e logo en Alemaña, asistindo á coroación do emperador Fernando en Frankfurt.

Descartes considerou que "o Dicionario significaba nada menos que todas as ciencias xuntas" e que os poemas indicaban "a Filosofía e a Sabedoría unidas" e por último, que a frase "Quod vitae sectabor iter" "era un bo consello dunha persoa sabia, ou mesmo Teoloxía Moral". O "Si e Non", que era de Pitágoras, debía entenderse como a verdade e a falsidade no coñecemento humano e nas ciencias seculares. Desa época posiblemente data a súa concepción dunha matemática universal e o seu invento da xeometría analítica. En 1622, volveu a Francia e pasou os seguintes anos en París e outras partes de Europa. Viaxa por Alemaña e regresa a Francia en 1622, estancia que aproveita para vender as súas posesións e así asegurarse unha vida independente. Pasa unha tempada en Italia (1623-1625), onde segue de preto o itinerario que décadas antes fixera Michel de Montaigne.

A pesar de discorrer sobre os temas anteriores, Descartes non publicou entón ningún destes resultados. Durante a súa estancia máis longa en París, Descartes reafirma relacións que establecera a partir de 1622 con outros intelectuais, como Marin Mersenne e Jean-Louis Guez de Balzac, así como cun círculo coñecido como «Os libertinos». Nesta época os seus amigos propagan a súa reputación, ata o punto de que a súa casa converteuse entón nun punto de reunión para quen gustaba intercambiar ideas e discutir. En 1628, compuxo as Regulae ad directionem ingenii (Regras para a Dirección do Espírito), con todo iso a súa vida parece ser algo axitada, pois ese mesmo ano bátese en duelo, tras o cal comentou que «non achei unha muller cuxa beleza poida compararse á da verdade».

En 1629 comezou a traballar no Tratado do Mundo, unha obra de física que debería defender a tese do heliocentrismo, Ese ano, coa intención de dedicarse por completo ao estudo, trasládase definitivamente aos Países Baixos, onde levaría unha vida modesta e tranquila, aínda que cambiando de residencia constantemente para manter oculto o seu paradoiro. Descartes permanece alí ata 1649, viaxando, con todo, nunha ocasión a Dinamarca e en tres a Francia.

A preferencia de Descartes por Países Baixos parece ser bastante acertada, pois mentres en Francia moitas cousas poderían distraelo e había escasa tolerancia, as cidades neerlandesas estaban en paz, florecían grazas ao comercio e a grupos de burgueses que potenciaban as ciencias fundándo a academia de Ámsterdam en 1632. Namentres, o centro de Europa desgarrábase na Guerra dos Trinta Anos, que terminaría en 1648. Aínda así, tomando exemplo do sucedido a Galileo coa igrexa, Descartes móstrase cauteloso nos seus escritos e, na súa correspondencia deses anos co médico Regius (1639-1645) ou o seu amigo Mersenne, recomenda a estes discreción á hora de dar a coñecer as súas teorías para evitar un posible encarceramento ou mesmo a morte. Nunha carta de 1633 enviada a este último, impactado pola recente condena ao científico italiano, chega a exporlle a queima dos seus papeis ou, polo menos, non deixarllos ver a ninguén.

En 1635, naceu a súa filla ilexítima. Foi bautizada no día 7 de agosto de 1635. A súa morte en 1640 foi un gran choc para Descartes.

En 1637, publicou tres pequenos resumos da súa obra científica: A Dióptrica, Os Meteoros e A Xeometría mais é o prefacio desas obras o que continua sendo lido ata hoxe: o Discurso do Método. En 1641, apareceu a súa obra máis coñecida: as Meditacións Metafísicas, cos primeiros seis conxuntos de Obxeccións e Respostas. Os autores das obxeccións son: do primeiro conxunto, o teólogo holandés Johan de Kater; do segundo, Mersenne; do terceiro, Thomas Hobbes; do cuarto, Arnauld; do quinto, Gasendi; e do sexto conxunto, Mersenne. En 1642, a segunda edición das Meditacións incluía unha sétima obxección, feita polo xesuíta Pierre Bourdin, seguida dunha Carta a Dinet. En 1643, a filosofía cartesiana foi condenada pola Universidade de Utrecht, e Descartes comezou súa longa correspondencia coa Princesa Elizabeth de Bohemia.

Descartes publicou Os Principios de Filosofía, unha especie de manual cartesiano, e fixo unha visita rápida a Francia en 1644, onde atopa ao embaixador de Francia na corte sueca, Chanut, que o pon en contacto coa raíña Cristina. En 1647 foi premiado cunha pensión polo Rei de Francia e comezou a traballar na Descrición do Corpo Humano. Entrevistouse con Frans Burman en Egmond-Binnen en 1648, resultando na Conversa con Burman.

Falecemento

En 1649 marchou a Suecia convidado pola raíña Cristina, e publicou o Tratado das Paixóns, que dedicou a Princesa Elizabeth.

René Descartes morreu de pneumonía o 11 de febreiro de 1650 en Estocolmo, onde estaba traballando como profesor convidado pola raíña. Acostumado a traballar na cama ata mediodía, a súa saúde resentiuse polas esixencias da raíña Cristina -comezaban os seus estudos ás 5 da mañá-. Como un católico nun país protestante, foi enterrado nun cemiterio de cativos non bautizados, en Adolf Fredrikskyrkan, Estocolmo. Despois, os seus restos foron levados a Francia e enterrados na igrexa de San Geneviève-du-Mont en París. Un memorial construído no século XVIII permanece na igrexa sueca.

Durante a Revolución Francesa os seus restos foron desenterrados para ser transportados ao Panthéon, ao lado doutros grandes pensadores franceses. A vila no Loire onde el naceu foi renomeada La Haye - Descartes.

En 1663 a súa obra filosófica, así como As paixóns da alma —último traballo publicado en vida do autor—, foron incluídas pola Igrexa católica no seu Índice de Libros Prohibidos, en ambos os casos co engadido donec corrigantur ("até ser corrixida").

Pensamento

Principia philosophiae, 1685

Descartes é considerado o primeiro filósofo moderno. A súa contribución á epistemoloxía é esencial, así como ás ciencias naturais por ter establecido un método que axudou ao seu desenvolvemento. Descartes creou, nas súas obras Discurso do Método -escrita en vernáculo, en vez do latín tradicional dos traballos de filosofía- e Meditacións, as bases da ciencia contemporánea.

O método cartesiano consiste na dúbida metódica -dubídase de toda idea que pode ser dubidada-. Ao contrario dos gregos antigos e dos escolásticos, que acreditaban que as cousas existen simplemente porque precisan existir, ou porque así debe ser etc, Descartes institúe a dúbida: só se pode dicir que existe aquilo que poida ser probado. O mesmo Descartes consegue probar a existencia do propio eu (que dubida, polo tanto, é suxeito de algo -cogito ergo sum, penso logo existo-) e de Deus. O acto de dubidar como indubidábel.

Tamén consiste o método na realización de catro regras básicas: verificar se existen evidencias reais e indubidábeis acerca do fenómeno ou cousa estudada; analizar, ou sexa, dividir ao máximo as cousas, nas súas unidades de composición, fundamentais, e estudar esas cousas máis simples que aparecen; sintetizar, ou sexa, agrupar novamente as unidades estudadas nun todo verdadeiro; e enumerar todas as conclusións e principios utilizados, a fin de manter a orde do pensamento.

En relación á Ciencia, Descartes desenvolveu unha filosofía que influenciou a moitos autores, ata ser superada pola metodoloxía de Newton. Mantiña, por exemplo, que o universo era pleno e non poderá haber baleiro. Descartes acreditaba que a materia non posuía calidades inherentes, mais era simplemente o material bruto que ocupaba o espazo. Divide a realidade en res cogitas (conciencia, mente) e res extensa (materia). Acreditaba tamén que Deus creou o universo como un perfecto mecanismo de moción vortical e que funcionaba deterministicamente sen intervención desde entón.

Os Matemáticos consideran a Descartes moi importante polo seu descubrimento da xeometría analítica. Ata Descartes, a xeometría e maila álxebra aparecían como ramas completamente separados da Matemática. Descartes mostrou como traducir problemas de xeometría á álxebra, abordando eses problemas a través dun sistema de coordenadas.

A Teoría de Descartes proveu a base para o Cálculo de Newton e Leibniz, e entón, para moita da matemática moderna. Iso parece aínda máis incrible tendo en mente que ese traballo foi desenvolvido só como un exemplo no seu Discurso Sobre o Método.

"Descartes desexa ser en canto ao coñecemento un self-made-man. El é o Samuel Smiles do emprendemento cognitivo"

Ernest Gellner, "Reason and Culture", Oxford 1992, p. 3.

Obras importantes

• Discurso do método (1637) - título máis coñecido de Discours de la méthode pour bien conduire sa raison, et chercher la verité dans les sciences (Discurso sobre o Método de Conducir ben a Razón e Procurar a Verdade nas Ciencias)
• Xeometría (1637)
• Meditacións Metafísicas (1641)
• Principios de Filosofía (1644)
• Tratado das Paixóns (1649)

Notas

Referencias

Véxase tamén

Bibliografía

• Descartes, René (2011). Cirilo Flórez Miguel, ed. Obra completa. Biblioteca de Grandes Pensadores. Madrid: Editorial Gredos. ISBN 9788424920807 idioma=es. 

Sobre Descartes

• Beyssade, J-M. Descartes au fil de l'ordre. Vrin.
• Beyssade, J-M. Études sur Descartes. Seuil, 2001.
• Clarke, Desmond. La filosofía de la ciencia de René Descartes Alianza Universidad.
• Curley, E. Descartes Against the Skeptics.
• Denis Kambouchner, Descartes et la philosophie morale, Hermann Éditeurs, París, 2008.
• De Teresa, J. Breve introducción al pensamiento de Descartes. Univ. Aut. Metropolitana, México 2007.
• Doney, W. (Comp.) Descartes. A Collection of Critical Essays.
• Gaukroger, S. Descartes. An Intellectual Biography.
• José Ortega y Gasset: ¿Qué es filosofía?; O.C., Vol. VII, Ed. Alianza, Madrid.
• José Ortega y Gasset: La idea de principio en Leibniz y la evolución de la teoría deductiva; O.C., Vol. VIII, Ed. Alianza, Madrid.
• José Ortega y Gasset: Sobre la razón histórica; O.C., Vol. XII, Ed. Alianza, Madrid.
• Edmund Husserl: Ideas relativas a una fenomenología pura y a una filosofía fenomenológica; §§32 e seguintes.
• Edmund Husserl: La crisis de las ciencias europeas y la fenomenología transcendental; §§17 e seguintes.
• Martin Heidegger: Ser y Tiempo, §§ 19, 20 y 21, Ed. Universitaria, Santiago de Chile, 1997. Trad. de Jorge Eduardo Rivera Cruchaga.
• Martin Heidegger: «La época de la imagen del mundo»; en Caminos de bosque, Ed. Alianza, Madrid, 1995 y 1998. Trad. de Helena Cortés y Arturo Leyte.
• Martin Heidegger: Prolegómenos para una historia del concepto de tiempo, § 22, Ed. Alianza, Madrid, 2006. Trad. de Jaime Aspiunza.
• Leonardo Polo: Evidencia y realidad en Descartes, 1996.
• Luis Fernando Areán Álvarez. «Fermat. El teorema de Fermat/El problema más difícil del mundo», ISBN 978-84-473-7632-2; sobre sus relaciones con Pedro Fermat.
• Luis Arenas (2015). Descartes : la duda como punto de partida de la reflexión. RBA. ISBN 978-84-473-8317-7. OCLC 1120543581. 
• Jacques Maritain: Tres reformadores.
• Jean-Luc Nancy, Ego sum, Anthropos, Barcelona, 2007, traducción y prólogo de Juan Carlos Moreno Romo.
• Juan Carlos Moreno Romo (Coord.), Descartes vivo. Ejercicios de hermenéutica cartesiana, Anthropos, Barcelona, 2007.
• Juan Carlos Moreno Romo, Vindicación del cartesianismo radical, Anthropos, Barcelona, 2010.
• Sánchez Ramón, Ramón (2008). Descartes Esencial (en castelán). Editorial Montesinos. ISBN 978-84-96831-60-5. 

Outros artigos

• Sistema de coordenadas cartesianas