Tarjimon

Jon Drayden, ingliz shoiri, adabiyotshunos, tarjimon va dramaturg

Tarjimon — tarjima ishi bilan, yaʼni bir tildagi (manba tili) yozma yoki ogʻzaki matnga boshqa bir tilda (tarjima tili) yozma yoki ogʻzaki ekvivalent matn yaratish bilan shugʻullanadigan mutaxassis.

Zamonaviy davrda bunday mutaxassis, odatda, maxsus oliy maʼlumotga ega boʻlishi kerak; bu tarjima yoki keng filologik yoʻnalishdagi oliy maʼlumot boʻlishi mumkin va sohaga oid (iqtisodiy, yuridik, texnik, tibbiy va boshqalar) tarjimalarni amalga oshirish uchun shaxs faoliyatining tegishli sohasida oliy maʼlumotga ega — iqtisodchilar, huquqshunoslar, muhandislar, shifokorlar, mashinistlar, ular oʻzining oliy maʼlumoti va kasbiy aloqa sferasida tarjimonlarni tayyorlash kurslari doirasida olishi mumkin boʻlgan yetarlicha lingvistik va tarjimonlik tayyorgarligiga ega boʻlgan holatda jalb qilinadi.

Badiiy adabiyot tarjimoni badiiy tarjimalar bilan bir qatorda o‘z ona tilida ham original asarlar yaratuvchi so‘z ijodkori (nosir, shoir) boʻlishi kerak va odatda shunday bo‘ladi ham. U tilshunoslik, adabiyot, adabiyotshunoslik yoʻnalishlarida oliy maʼlumotga ega boʻlishi mumkin.

Yuqori malakali tarjimon o‘z ishida ilmiy intizomlardan kelib chiqqan qator nazariy va amaliy yutuqlarga tayanadi. Bularga tilshunoslik, shu jumladan, qiyosiy (tilshunoslikda komparativistika); tillar oʻrtasidagi tarjimaning umumiy nazariyasi va maʼlum bir juft tillar oʻrtasidagi tarjimaning alohida nazariyalari bilan bogʻliq tarjimashunoslik. Ishlab chiqarish sohalari tarjimonlari tarjima qilinayotgan matn sohasi (matnga mos keladigan tibbiyot, texnologiya, huquq va boshqalarning boʻlimlari) haqida yaxshi tasavvurga ega boʻlishi kerak va shu soha boʻyicha har ikki tilda qabul qilingan terminologiyani, shuningdek, maxsus ilmiy-uslubiy adabiyotlarda o‘z aksini topgan ilmiy-texnikaviy tarjimaning joriy etilgan usullarini bilishi lozim. Adabiy tarjimonlar asosan adabiyotshunoslik yutuqlariga, jumladan qiyosiy (adabiyotshunoslikda komparativistika), sheʼr tarjimonlari esa sheʼriyat sohasidagi asarlarga tayanadi.

XX asrning oxiridan boshlab tarjimonlar avtomatlashtirilgan va avtomatik tarjimaning elektron tizimlaridan foydalanib, kompyuter dasturlari chiqarib bergan natijalarni tahrirlagan holda samaradorlikni oshirishga muvaffaq boʻldilar.

Tarjimonlar — odamlar va kompyuter dasturlari

XX asrning oxiri va XXI asrning birinchi oʻn yilligida ommaviy kompyuter dasturlari va veb-saytlar — avtomatik (mashina) tarjima tizimlari paydo boʻldi va kundalik hayotda tarjimon dasturlari deb atala boshlandi va bu nom koʻpincha „tarjimon“ koʻrinishigacha qisqartiriladi. Ushbu maqolada inson-tarjimonlar faoliyatining jihatlari muhokama qilinmoqda. Tarjima dasturlari uchun qarang: Avtomatik tarjima tizimlari.

Tarjimonlik kasbining kelib chiqishi

Qabilalararo, millatlararo, madaniyatlararo va davlatlararo aloqalarning qadimiyligi va turli xalqlar tillari oʻrtasidagi tafovutlar tufayli tarjimalarga boʻlgan ehtiyoj juda uzoq vaqtlardan beri mavjud boʻlib kelgan va tarixda tarjimonning vazifalari rasmiy tarjimonlik taʼlimi paydo boʻlmasdan oldin ham odamlar tomonidan bajarilgan. Buning uchun ular bir vaqtning oʻzida u yoki bu darajada boshlangʻich tilni ham, maqsadli tilni ham oʻzlashtirishlari kerak edi, bu esa tillararo faol muloqot boʻladigan hududlarda kam kuzatilmaydi. Zamonaviy davrda inson faoliyatida koʻplab sohalarning chuqur ixtisoslashuvi tufayli ixtisoslashtirilgan tarjimalarni dastlab tarjimonlik yoki kengroq lingvistik maʼlumotga ega boʻlgan insonlar emas, balki texnik, tibbiy yoki filologik boʻlmagan gumanitar sohada bilimga ega va oʻz sohasi atamalarini hamda tarjima tilini bilganlar amalga oshirishi mumkin.

Tarjima sohasidagi ilmiy nazariyalar va tarjimonlar uchun amaliy tavsiyalar ishlab chiqish bilan itilshunoslikning tarjimashunoslik boʻlimi shugʻullanadi. U har qanday tillar oʻrtasidagi tarjimaning umumiy nazariyasi bilan bogʻliq holda, tillar tuzilmasidagi farqlarga qaramay manba matni maʼnosini eng tushunarli holatda yetkazish imkoniyatlarini ham, tarjimaning xususiy nazariyalari — maʼlum bir juftlik tillar oʻrtasidagi tarjimaning oʻziga xos xususiyatlarini ham oʻrganadi (masalan, inglizcha-ruscha va ruscha-inglizcha tarjimasi).

Bitta terminologik sohadagi tarjima ogʻzaki yoki yozma boʻlishi mumkin va atamashunos tarjimonlar ham ogʻzaki yoki yozma mutaxassis sifatida ixtisoslashishi mumkin.

Ogʻzaki tarjimonlar ishi

Ogʻzaki tarjima (ingliz. (oral) interpreting) odatda sanʼat asarlarining tarjimasida emas, balki biznes yoki siyosiy muzokaralarda, shuningdek, yigʻilishlarda, konferentsiyalarda (ingliz. conference interpreting) qoʻllanadi. Bu ketma-ket, sinxron yoki shivirlash boʻlishi mumkin.

Sinxron tarjima

Sinxron tarjima soʻzlovchining tarjima qilinayotgan soʻzlariga nisbatan minimal vaqt kechikish bilan amalga oshiriladi va tarjimondan katta intellektual kuchni talab qiladi, u bir vaqtning oʻzida tarjima qilinayotgan shaxsning soʻzlarini tinglashi, ularni xayolida tarjima qilishi (koʻpincha yozma matnga tayanmasdan), fikrlarni tarjima tilida tiniq ifodalashi va aniq talaffuz qilish kerak.

Ogʻzaki tarjimonlar, xususan, sinxron tarjimonlar tadbirlarda maʼruzachilarning yonida joylashishlari mumkin, ammo BMT Bosh Assambleyasi kabi yirik tadbirlarda ular alohida kabinalarda ishlaydi. Katta va koʻp tomonlama tadbirlarda bitta nutq bir vaqtning oʻzida bir nechta tillarga tarjima qilinishi mumkin, shundan kelib chiqib, ushbu tillarga tarjimonlar jalb qilinadi. BMT tadbirlarida boʻlgani kabi, biror tadbirda oʻnlab yoki yuzlab til tashuvchilar ishtirok etadigan boʻlsa, bunda barcha tillarga tarjimalar amalga oshirilmaydi, balki ishtirokchilarga maʼlum boʻlgan eng keng tarqalgan tillar qoʻllanadi. Ogʻzaki taqdimotlar va yozma hujjatlar barchasi tadbirning ushbu ishchi tillariga (vositachi tillarga) tarjima qilinadi.

Yozma tarjimonning ishi

Yozma tarjimonning ishi (ingliz. (written) translation) juda koʻp turli faoliyat sohalariga tegishli boʻlishi mumkin. Anʼanaga koʻra, yozma tarjimonlar davlatlar oʻrtasidagi siyosiy va savdo shartnomalari matnlari bilan shugʻullangan. Zamonaviy tarjimonlar ham ijtimoiy-siyosiy, tijorat, texnik, moliyaviy, tibbiy sohalarida, ham badiiy ijod sohasida — nasr yoki sheʼr tarjimasida ishlay oladi.

Badiiy tarjima

Badiiy nasr yoki sheʼriy matn tarjimonlari odatda o‘z ona tilida yozuvchi va shoir bo‘lib, tarjima qilinayotgan muallifga yaqin ifoda uslubiga ega boʻlishadi. Odatda tarjima tarjimonning ona tiliga amalga oshiriladi, chunki u bu tilni yaxshiroq biladi.

Tarjimonlarning kasb bayrami

Ogʻzaki va yozma tarjimonlarning kasb bayrami — Xalqaro tarjimonlar kuni 30-sentyabr kuni nishonlanadi. Bu kun Bibliyaning gʻarbiy yevropalik tarjimoni nasroniy Avliyo Jerom sharafiga tanlangan.

Kasbning tarixi va hozirgi holati

Zamonaviy Rossiyada, butun dunyoda boʻlgani kabi, tarjimonlarning yangi qatlami shakllandi:

Mustaqil tarjimon — bu oʻz-oʻzini ish bilan band qilgan mutaxassis boʻlib, uning asosiy faoliyati tarjima xizmatlarini koʻrsatib daromad olishdir. Mijozlar bilan ham toʻgʻridan-toʻgʻri, ham vositachilar (tarjimalar agentliklari, autsorsing kompaniyalari) orqali hamkorlik qiladi.

XVII asrda Rossiyaning ijro etuvchi tizimida tarjimon va tilmoch tushunchalari boʻlgan: birinchisi, yozma nutqni tarjima qilishda ixtisoslashgan; ikkinchisi — ogʻzaki .

Tarjimonlarning ixtisoslashuvi

• Ogʻzaki tarjimonlar
• Sinxron tarjimonlar
• Yozma tarjimonlar
• Texnik tarjimonlar
• Yuridik tarjimonlar
• Badiiy tarjimonlar
• Referent-tarjimonlar
• Imo-ishora tili tarjimonlari