Gender tadqiqotlar

Gender tadqiqotlari rivojlanayotgan bilim sohasi boʻlib, unda yangi gender nazariyalari paydo boʻladi va ular asoslanadi, eskilari tanqid qilinadi va shuning uchun jins toifasi, shuningdek, unga tegishli boshqa tushunchalar oʻrnashgan tushuncha deb hisoblanmaydi. Ushbu tadqiqotlar dastlab feministik harakatlar va feministik nazariya bilan chambarchas bogʻliq holda paydo boʻlgan, ammo 1990-yillardan mustaqil deb hisoblana boshladi.

Soʻnggi paytlarda gender tadqiqotlari zamonaviy fanning eng faol rivojlangan sohalaridan biri boʻldi. Hozirgacha psixologiyada gender va gender oʻziga xosligi kabi asosiy tushunchalarning umumiy qabul qilingan taʼriflari mavjud emas. Qadim zamonlardan beri inson nimani chinakam erkak va nima ayol ekanligi, birinchisining maqsadi nima, ikkinchisi nima ekanligi bilan qiziqadi. Ushbu savollarga javob izlashga Platonning asarlari misol boʻla oladi. Eng qadimiy mifologik tuzilmalarda va ilk falsafiy tizimlarda erkak va ayol oʻrtasidagi farqlarni tushuntirishga urinishlar boʻlib, unda jinsiy farqlarning tabiati, ayol anatomiyasi, fiziologiyasi, psixologiyasi, homiladorlik va tugʻilish, erkak va ayolning xususiyatlari haqida eng boy gʻoyalar mavjud edi.

Gender tushunchasi

Majoziy erkaklik va ayollikni bildiruvchi belgi

Gender — bu shaxsning jamiyatdagi xatti-harakatlari va bu xatti-harakat qanday idrok etilishini belgilaydigan ijtimoiy jins. Gender erkaklar va ayollar oʻrtasidagi biologik farqlar bilan bogʻliq boʻlgan madaniy va ijtimoiy maʼnolarni bildiradi, ular mos ravishda erkaklik va ayollik bilan tavsiflanadi. Gender taʼlim, kasbiy faoliyat, hokimiyatni boshqarishga kirish uchun individual imkoniyatlarni belgilaydigan ijtimoiy mavqeni tavsiflaydi. Keng maʼnoda gender shaxsning biologik jinsi, uning tarbiyalangan jinsi yoki jamiyatda shakllangan jinsi bilan mos kelishi shart emas. „Gender“ tushunchasining paydo bo‘lishi jinsning biologik xususiyatdan ijtimoiy-psixologik xususiyatga aylanishi bilan bog‘liq. „Gender“ atamasi fanga birinchi marta psixoanalitik R. Stoller tomonidan 1958-yilda kiritilgan. R.Stoller D.Moni bilan birgalikda biologik jins va ijtimoiy jins kabi tushunchalar orasidagi farqlarni kiritdi. 1963-yilda Stokgolmda boʻlib oʻtgan psixoanalitiklar kongressida soʻzlagan nutqida R.Stoller ijtimoiy-jinsiy (gender) oʻz-oʻzini anglash tushunchasi haqida maʼruza qildi. Gender bilan bogʻliq masalalarni oʻrganishda biologik va madaniy komponentlarni ajratish taklifi zamonaviy gumanitar bilimlarda alohida yoʻnalish — gendershunoslikning shakllanishiga sabab boʻldi. Keyinchalik gender tushunchasi 1950-1960-yillarda ijtimoiy fanlar vakillari tomonidan rivojlantirildi. XX-asrda bu atama erkaklar va ayollarning xulq-atvori va shaxsiyatida uchraydigan farqlarning ijtimoiy va madaniy shart-sharoitlarini taʼkidlash zarur boʻlgan hollarda qoʻllanadi. „Gender“ atamasi „tur“ va „jins“ kabi toifalarga qarshi edi. Bu toifalar tabiiy va barqaror . Gender jamiyat tomonidan ishlab chiqilgan va yaratilgan. Agar jins tushunchasi ayol va erkak oʻrtasidagi jismoniy, tana farqlari bilan bogʻliq boʻlsa, unda „gender“ tushunchasi ularning psixologik, ijtimoiy va madaniy xususiyatlariga taʼsir qiladi. Jins va gender oʻrtasidagi farq juda muhim, chunki ayollar va erkaklar oʻrtasidagi koʻplab farqlar tabiatda biologik boʻlmagan sabablarga bogʻliq. Agar shaxsning jinsi biologik jihatdan aniqlangan boʻlsa, gender madaniy va ijtimoiy jihatdan belgilanadi.

Gʻarbda gender tadqiqotlari

Gʻarbda gender tadqiqotlari rivojlanishida shartli ravishda uch bosqichni ajratish mumkin. Birinchi bosqich(taxminan 70-yillar) — Gʻarbda ilk feministik harakatning liberal orientatsiyasining intensiv rivojlanishi bilan bogʻliq dastlabki ilmiy ishlarning paydo boʻlishi bilan shakllangan. Liberal feminizm tarafdorlari qonun hujjatlari va siyosiy qayta yechimlar gender neytrallik jihatini hisobga olishi, jinslarning oʻxshashligi haqidagi fikrni oʻrganishi hamda oʻzida aks qilish gʻoyalarini ilgari suradilar. Koʻrib chiqilayotgan davrda ijtimoiy, psixologiya fanlarida struktura funksionalizm nazariyasi ustunlik qildi, unga koʻra jinslar oʻrtasidagi munosabatlar gender rollari tushunchasi orqali aniqlandi. Oila misolida koʻrib chiqilsa, oilaviy funktsiyalar ajratilish kerak: ayol ichki muvozanatni oʻrnatish vazifani bajaradi, erkak esa oila va boshqa ijtimoiy tuzilmalar oʻrtasida instrumental yaʼni munosabatlarni tartibga solish vazifalari yuklanadi. Gender tadqiqotlari rivojlanishining ikkinchi bosqichi 1980-yillarning birinchi yarmiga toʻgʻri keladi. Shu vaqt ichida radikal feminizm keng tarqaladi. Agar liberal feminizm „oʻxshashlik“ dilemmasida rivojlanib gender muammosini oʻxshashlik, bir xillik orqali hal qilgan boʻlsa, radikal feminizm nazariyasi va amaliyoti erkaklar va ayollar oʻrtasidagi farqlarga asoslanib qurilgan. Radikal feminizm mafkurasida asosiy urgʻu ayollarga nisbatan kamsitish va zulmga berilgan. Ayolga jamiyatda dastlab zaifroq toifa sifatida qarashlar, erkaklarga nisbatan past mavqega ega boʻlishlari kabi faol tanqidiy klassik psixoanaliz isboti tabiat qonuniyatlari va biologik xususiyatlar bilan izohlanadi. Gender tadqiqotlari rivojlanishining uchinchi bosqichining boshlanishi 80-yillarning ikkinchi yarmi davriga toʻgʻri keladi. Bu davrning oʻziga xosligi feministik harakati shoxlarning koʻpligi bilan tavsiflanadi, masalan, rangli feminizm, postmodern, gumanistik, ekzistensial madaniy feminizm va boshqalarni koʻrsatish mumkin.

Fanlararo bogʻliqlik

Genderni oʻrganish biologiya va fiziologiyaning predmeti boʻlib, jinsni tahlil qilish psixologlar va sotsiologlarning tadqiqotlari, madaniy va tarixiy hodisalarni tahlil qilish ob’ekti sifatida koʻrib chiqilishi mumkin. Gender tadqiqotlari koʻpincha jinsiy aloqa bilan birga oʻrganiladi. Ushbu fanlar adabiyot, til, geografiya, tarix, siyosatshunoslik, sotsiologiya, antropologiya, kinematografiya, oʻrta asr tadqiqotlari, inson rivojlanishi, huquq, sogʻliqni saqlash va tibbiyot kabi koʻplab sohalarda gender va jinsiy aloqani oʻrganadi. Biroq, bu fanlar baʼzan jinsni qanday va nima uchun oʻrganishga boʻlgan yondashuvlari bilan farq qiladi. Masalan, antropologiya, sotsiologiya va psixologiyada gender koʻpincha amaliyot sifatida oʻrganiladi, madaniyatshunoslikda esa, asosan, jins haqidagi gʻoyalar koʻrib chiqiladi. Gender tadqiqotlari ham mustaqil fan boʻlib, keng doiradagi fanlardan metod va yondashuvlarni oʻz ichiga oladi. Har bir soha „jins“ ni amaliyot sifatida koʻrib chiqdi, baʼzan esa ijro etuvchi deb qabul qilindi. Gender tadqiqotlari quyidagi kichik boʻlimlarga boʻlingan: Gender sotsiologiyasi Gender psixologiyasi Gender geografiyasi Falsafada gender yondashuvi Gender iqtisodiyoti Gender siyosatshunosligi Gender tenglik siyosati Gender kompetensiyasi Gender taʼlimi Gender tilshunosligi Gender antropologiyasi

Osiyodagi gender tushunchasi

Sharqiy Osiyo va Tinch okeanidagi gender bilan bogʻliq baʼzi muammolar juda murakkabroq hamda joylashuv va kontekstiga bogʻliq. Misol uchun, Xitoy, Vyetnam, Tailand, Filippin va Indoneziyada ishchi kuchi ayolni mavqeini belgilaydigan asosiy faktordir. Bu mamlakatlarda „gender muammolari odatda iqtisodiy imkoniyatlarni kengaytirish, bandlik va ish joyidagi muammolar, masalan, norasmiy ishchilar, migratsiya oqimining feminizatsiyasi, mehnat sharoitlari va uzoq muddatli ijtimoiy taʼminot bilan bogʻliq“. Biroq, Papua-Yangi Gvineya, Timor-Sharqiy, Laos, Kambodja kabi iqtisodiy jihatdan barqaror boʻlmagan mamlakatlarda va uzoqroq hududlardagi baʼzi viloyatlarda „ayollar ijtimoiy va maishiy nizolar va tabiiy ofatlar bilan bogʻliq xarajatlarni koʻtarishga moyildirlar“. Rivojlanishning turli bosqichlarida barcha viloyatlarda izchilligicha qolayotgan muammolardan biri shundaki, qaror qabul qilishda ayollarning ovozi zaifligidadir. Buning sabablaridan biri „markazsizlashtirish tendentsiyasining kuchayishi, bu qarorlar qabul qilishni ayollarning ovozi koʻpincha eng zaif boʻladigan darajaga olib keldi-ki, hatto milliy darajada kuchli himoyachi boʻlgan ayollar fuqarolik jamiyati harakati ham biror narsa tashkil etilishi va eshitilishi uchun kurashib kelmoqda“. Sharqiy Osiyo va Tinch okeani mintaqasining ushbu gender muammolarini hal qilishdagi yondashuvi uchta asosiy tamoyilga asoslanadi. Birinchi tamoyil — oʻsish va farovonlikdagi yutuqlarni qoʻllab-quvvatlash va baham koʻrish uchun oʻrta daromadli va rivojlanayotgan oʻrta daromadli mamlakatlar bilan hamkorlik qilish. Ikkinchi tamoyil tinchlik uchun rivojlanish ustunlarini qoʻllab-quvvatlaydi — oʻsishni qayta boshlash va eng kambagʻal va eng zaif hududlarda qashshoqlikni kamaytirishni nazarda tutadi. Yakuniy tamoyil mintaqada genderga mos rivojlanish boʻyicha bilimlarni boshqarish, maʼlumot almashish va tarqatishni boshlash bosqichini taʼminlaydi. Ushbu dasturlar Vetnam, Tailand, Xitoy va Filippinda tashkil etilgan va muvaffaqiyatli ishlamoqda, shuningdek, Laos, Papua-Yangi Gvineya va Timor-Sharqiy mamlakatlarda ham saʼy-harakatlar amalga oshirila boshlandi. Bu ustunlar gender tadqiqotlarini koʻrsatish muhimligi haqida gapiradi.