Goties
| Goties 𐌲𐌿𐍄𐌹𐍃𐌺 Gutisk | ||
|---|---|---|
| Gepraat in: | Oium, Dakië, Pannonië, Italië, Gallië, Hispania, Krim | |
| Gebied: | Sentraal-Europa | |
| Totale sprekers: | uitgesterf | |
| Taalfamilie: | Indo-Europees Germaans Oos-Germaans Goties | |
| Skrifstelsel: | Latynse alfabet | |
| Taalbedreigingstatus | ||
 EXUitgestorwe taal NE
Nie bedreig nie Dit is 'n uitgestorwe taal volgens die UNESCO-wêreldatlas van bedreigde tale.
| ||
| Taalkodes | ||
| ISO 639-1: | geen | |
| ISO 639-2: | got
| |
| ISO 639-3: | got
| |
| Nota: Hierdie bladsy kan IFA fonetiese simbole in Unicode bevat. | ||
Goties is die bekendste taal van die uitgestorwe Oos-Germaanse tak van Germaanse tale. Vroeër is Goties, as Oos-Germaanse taal, beskou as 'n vertakking van Noord-Germaans.[1] Goties se bekendheid is te danke aan die Bybelvertaling van Wulfila, die oudste bekende lang Germaanse teks, in die 4de eeu n.C. Goties is belangrik vir die herbou van Oergermaans. Dit het waarskynlik êrens op die Balkan ontstaan.
Verreweg die belangrikste bron van die Gotiese taal is die Bybelvertaling van Wulfila. 'n Groot deel hiervan het verlore gegaan. Meer as die helfte van die vertaalde Evangelies het egter bewaar gebly in die Codex Argenteus asook die Briewe van Paulus en een deel van Nehemia. Nog 'n belangrike Gotiese dokument is die Skeireins, wat kommentaar oor die Evangelie volgens Johannes lewer. Die Bybel van Wulfila gebruik 'n eiesoortige alfabet, die Gotiese alfabet.
Bybelgoties het in die sterf 6de eeu n.C uitgesterf.[2] Krimgoties leef egter nog vir 'n tyd lank voort. Soos die ander Oos-Germaanse dialekte het ook Goties gou onder die Romeinse beskawing begin agteruitgaan. Dit wil voorkom of daar in die ou Moesië, waar Wulfila sy patriargale staat gestig het, nog tot in die 9de eeu gepreek is in Goties.
In die volkstale van Italië, Spanje en Portugal het daar flou spore van Goties agtergebly. Die Spaanse woord vir gans is ganso, wat waarskynlik afkomstig is van die Visigote, en die Roemeense gâscă het duidelike Germaanse ooreenkomste, in vergelyking met die Latynse 'ānser';[3] (maar wel ook met die Russiese Гуси gusi, Turkse kaz en Persiese غاز ghaz).
'n Oos-Gotiese kolonie het tot in die 16de eeu aan die Krim voortbestaan, selfs nadat hierdie gedeelte in 1475 deur die Turke onderwerp is. Krimgoties is in die 16de eeu in 'n woordelys opgeteken deur die Vlaamse diplomaat Ogier Ghislain de Busbecq.[4] In daardie tyd was daar tagtig woorde en 'n liedjie aangetref by die mense wat hierdie taal nog magtig was.[5] Dialekte het Visigoties (Wes-Goties) en Ostrogoties (Oos-Goties) ingesluit. Die Wes- en Oos-Gote was verwant aan die Vandale.
In 2016 vind Russiese ondersoekers 'n kort Gotiese teks op brokstukke uitgekrap afkomstig uit 'n Middeleeuse kerk wat iewers tussen 850 en 950 dateer. Die twee versreëls uit Psalm 77 versoek hulp en lees: "Heer help u dienaar" (in Goties Frauja hilp skalkis einis).[5]
Daar word aangevoer dat die Duitse godsdiensleenwoorde kerk, pinkster, doop en vas uit Goties stam. Dit het deur die Hoogduitse invloed in Nederlands-Afrikaans beland.[6]
Agtergrond
[wysig | wysig bron].png)
Volgens die geskiedenisskrywer Jordanes het die Gote, luidens hul eie bewaarde stamsage, eendag onder Koning Berik uit hul Skandinawiese heimat oor die Oossee na die neder-Weichsel gevaar. Die naam het by sommige teoritici hierdie oorlewering bevestig, omdat dit 'n raakpunt toon met die eilandbewoners op Gotland, wat in die oudeilandse taal as die Gotar bekend gestaan het.
In hul nuwe tuiste aan die Weichselmonding het die Gote dalk wel van Pytheas van Marseille (4de eeu v.C.) geweet, indien 'n aanhaling uit sy reisverhaal by Plinius (Nat. hist. 37,35) inderdaad op die Gote betrekking het. By laasgenoemde skrywer, by Tacticus en Ptolemeus, word die volk ook volgens oorlewering verbind met die Oosseekuste. Wanneer die Gote se naam weer in die geskiedenis opduik, het hul tot tyd en wyl aan die Swartsee gewoon, vanaf die Don tot by die Donaumonding. Wanneer presies die trek daarheen plaasgevind het, is onbekend; gewoonlik word die begin van die landverhuising omtrent na die middel van die 2de eeu n.C. geskat, wanneer hulle die sogenaamde Markomanne-oorlog (166-180 n.C.) sou veroorsaak het.
Die rigting van hul trektog word deur 'n verklaring van Jordanes opgeteken wanneer hy skryf dat die Gote deur die vrugbare landskap Oium (= goties, *aujom), oftewel "Waterland", getrek het (in vermoedelik die Pripjat- of Swart Aarde (Tsjernosom)-gebied). Nadat hulle in hul nuwe woonplek aangekom het, trek hulle na hul plundertogte verder na Moesië, Thrakië en Klein-Asië, waar hul gou weer slaags geraak het met die Romeinse Ryk - spesifiek van die Oos-Romeinse heersers. Eindelik word enkele Gote-dele binne die ryksgrense vasgestel, in Klein-Asië bekend as Γοτϑογϱαῖχοι, noord van die Donau en in die Provinsie Dakië. Ander Gote tree as soldate in diens van die Romeinse Ryk en veg as sodanig teen die Perse of word na Egipte in die garnisoen gestuur.
Die Gote by die Swartsee het uit twee hoofstamme bestaan, die Greutungi en Tervingi, of andersins bekend as die Oos- en Wes-Gote. Laasgenoemde tree weens geografiese ligging hoofsaaklik met die Romeine in wisselwerking en wyk grotendeels uit voor die Hunnestorm na die Balkanskiereiland. Terwyl die Oos-Gote deur Ermanarik verslaan is, het die Oos-Romeinse keiser Valens die asielsoekende Wes-Gote as bondgenote aanvaar (wat sodoende sy leër kon aanvul).
Die res van die Gote wat in die noorde van die Swartsee agtergebly het, verbind hul met die Germaanse stamme en bly voortaan behoue as die Krimgote en Tetraksitiese Gote (Γότθοι oὶ Τετραξῖται) op die Skiereiland van Taman tot teen die einde van die 18de eeu. Hulle word taalkundig gesproke eers onderwerp ná die Russiese herowering.
Oor die innerlike lewe van die Gote is min te wete; tog dui die heropbouings van hul eiesoortige kunsstyl dat hulle gou na hul nederlaag by die Swartsee onder die invloed van die Grieks-Skitiese kultuur gekom het. Op hul dierversieringskuns is twee duidelik herkenbare strominge te vinde: 'n noordelike stroming van die Noord-Germane en 'n suidelike stroming wat vanuit die Donauloop na die Kontinentaalgermane uitgebrei het. Dieselfde kultuurstroom is ook van toepassing op die oorskakeling van die skrif by die Germane, by wie dit eers as runeskrif in oefening kom. Heel waarskynlik kan die uitvind van die runealfabet onder die Gote toegeskryf word aan die invloed van die Griekse en Romeinse kultuur en alfabet.[7]
Lees ook
[wysig | wysig bron]Verwysings
[wysig | wysig bron]- ↑ Raidt, E.H. 1976. Afrikaans en sy Europese verlede: Van Tacitus tot Van Wyk Louw. Elsiesrivier: Nasou Beperk, bl. 3: Op grond van taalkundige, etnografiese en argeologiese studies het dit duidelik geword dat Oos-Germaans (wat Goties insluit) eintlik 'n vertakking van Noord-Germaans is. Daarom is 'n indeling in Noord-Germaans en Suid-Germaans vir die tyd voor Christus korrekter.
- ↑ Odendal, F.F. s.j. Aspekte van taal. Elsiesrivier: Nasou Beperk, bl. 29: Die Goties van die Bybelvertaling van Wulfila het in die 6de eeu n.C. opgehou om te bestaan (die verwante Krimgoties is in die 16de eeu nog opgeteken, maar word nie meer gepraat nie).
- ↑ etymologiebank.nl gans (zwemvogel)
- ↑ H.J.J.M. van der Merwe. 1965. Goties: kommentaar en annotasies Pretoria: Unisa.
- ↑ 5,0 5,1 Van Maris, B. 2016. Late Gotische graffiti gevonden op de Krim; nrc.nl: 6 mei
- ↑ Ponelis, F.A. 1989. Nederlands-Afrikaans: die Europese agtergrond van Afrikaans. In: Botha, T.J.R. (red). Inleiding tot die Afrikaanse taalkunde. Tweede, hersiene uitgawe. Kaapstad: Academica, bl. 50-51: Die woorde kerk, pinkster, doop en vas het uit Hoogduits in Nederlands-Afrikaans oorgegaan ... Hulle stam uit die sfeer van die Gotiese Christendom (die Arianisme). Teen 400 n.C. was daar betrekkinge tussen die Beiere in Suid-Duitsland en die ryk van die magtige Gotiese vors Theodorik die Grote verder oos van die Donou langs. Vanuit die Beierse kerksentrum Salzburg het die betrokke woorde toe uiteindelik in Nederlands-Afrikaans beland.Kerk en pinkster stam uit die Grieks kyrikón en pentekoste (vyftigste dag na pase) onderskeidelik. (Grieks was naamlik vir die Gote as godsdienstaal nog belangriker as Latyn.) Doop en vas is eg Germaanse woorde, maar leenvertalings (leenuitbreidings). Doop het oorspronklik beteken indoop, met ander woorde onderdompeling, en hou verband met diep. Hierdie woord staan dus duidelik uit die Goties-Ariaanse sfeer, waarbinne die grootdoop aangehang is. Vas, oorspronklik "in ag neem, vashou", is 'n leenvertaling van Latyn observare "in ag neem, vas".
- ↑ Feist, Sigmund. 1922. Einführung in das Gotische: Texte mit Übersetzungen und Erläuterungen. Berlin: B.G. Teubner. bl. 1-2.
Eksterne skakels
[wysig | wysig bron]
Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Goties.
Wikiwoordeboek het 'n inskrywing vir Goties.- Gotisch - Nederlandstalige kursus in Goties by Wikiboeke
| Indo-Europese tale: Kentum-tale: Germaanse tale | ||
|---|---|---|
| Noord-Germaanse tale: | ||
| Deens | Faroëes | Noors (Bokmål, Nynorsk) | Sweeds | Yslands | ||
| Wes-Germaanse tale: | ||
| Afrikaans | Duits | Engels | Fries (Noord-Fries, Oos-Fries/Saterfries, Wes-Fries) | Jiddisj | Limburgs | Luxemburgs | Nederduits | Nederlands (Oos-Vlaams, Wes-Vlaams) | Nedersaksies (Wes-Veluws) | Skots | ||
| Oos-Germaanse tale: | ||
| Boergondies (†) | Goties (†) | Vandaals (†) | ||
