Beiers
| Beiers Boarisch | ||
|---|---|---|
| Uitspraak: | [ˈbɔɑrɪʃ] | |
| Gepraat in: |  Duitsland
| |
| Totale sprekers: | sowat 14,1 miljoen[1] | |
| Taalfamilie: | Indo-Europees Germaans Wes-Germaans Duits Opperduits Beiers | |
| Skrifstelsel: | Latynse alfabet | |
| Taalbedreigingstatus | ||
 EXUitgestorwe taal NE
Nie bedreig nie Dit is 'n kwesbare taal volgens die UNESCO-wêreldatlas van bedreigde tale.
| ||
| Taalkodes | ||
| ISO 639-1: | geen | |
| ISO 639-2: | gem
| |
| ISO 639-3: | bar
| |
| ||
| Nota: Hierdie bladsy kan IFA fonetiese simbole in Unicode bevat. | ||
.svg){kind=small}
Beiers of Beiers-Oostenryks (Boarisch [ˈbɔɑrɪʃ], Duits: Bairisch [ˈbaɪ̯ʀɪʃ] of Österreichisch-Bairisch) is 'n belangrike groep van Opperduitse variëteite. Soos Standaardduits, is Beiers 'n Hoogduitse taal, maar tog nie dieselfde nie. Beierse-Oostenryks en Standaardduits het mekaar wedersyds beïnvloed en die oorgrote meederheid Beiers-Oostenrykse sprekers kan ook Standaardduits praat.
Beiers-Oostenryks word ook gebruik om na die dialekgroep wat nie net die Beiers-Oostenrykse dialekte self insluit nie maar ook die Kimbries (noordoostelike Italië), Hutteriese Duits, en Mócheno (Trentino, in Italië) dialekte van Duits.
Geskiedenis en oorsprong
[wysig | wysig bron]
Die Beierse taal vind sy oorsprong in die Germaanse stam wat as die Baioari of Bajuwarii bekend gestaan het en georganiseer was in 'n stamgebonde hertogdom wat 'n groot deel van vandag se Beiere en dele van Oostenryk ingesluit het. Hulle is uiteindelik in die middeleeue deur Karel die Grote onder bedwang geneem. Hulle het geleidelik langs die Donau af en in die Alpe in migreer, na al die gebiede waar Beiers-Oostenrykse dialekte vandag gepraat word.
In Duits word daar gewoonlik 'n onderskeid getref tussen "bairisch" (wat na die taal verwys) en "bayerisch" (wat na die deelstaat Beiere verwys). As gevolg van Koning Ludwig I se voorliefde vir alles Hellenies, word die Duitse naam vir Beiere vandag as "Bayern" gespel terwyl die plaaslike tale wat daar gepraat word die oorspronklike spelling "Bairisch" behou het – let op die gebruik van die I teenoor die "Helleniese" Y.
Klassifikasie
[wysig | wysig bron]Die SIL-kode vir die Beierse taal is BAR. Dit het geen eie ISO 639-kode nie maar word onder die "Germaans (Ander)" kollektiewe taalkode "gem" geklassifiseer. Geneties is Beiers deel van die Opperduitse familie saam met Alemannies (wat Swabies en Switserse Duits) insluit, terwyl Standaardduits deel is van die Middelduitse familie wat nader aan die Saksies is.
Gebiede waar Beiers-Oostenryks gepraat word
[wysig | wysig bron]- in Beiere:
- in Opper-Beiere
- in Neder-Beiere
- in die Opper-Palts
- in Oostenryk:
- in alle dele van die land met die uitsondering van die deelstaat Vorarlberg en Reutte in Tirol, waar 'n Alemanniese dialek gepraat word.
- in Italië:
- in Suid-Tirol
Subgroepe
[wysig | wysig bron]Daar is drie hoofdialekgroepe in Beiers-Oostenryks:
- Noord-Beiers, wat ook in die Opper-Frankiese distrik Wunsiedel gepraat word);
- Sentraal-Beiers (langs die hoofriviere van Isar en Donau, gepraat in München, Opper-Beiere, Neder-Beiere, suidelike Opper-Palts, die Swabedistrik Aichach, die noordelike dele van die Deelstaat Salzburg, Opper-Oostenryk, Neder-Oostenryk, Wene (kyk Weense Duits) en noordelike Burgenland)
- Suid-Beiers (in Tirol, Suid-Tirol, Karintië, Stiermarke, en die suidelike dele van Salzburg en Burgenland).
Daar is merkbare verskille binne die drie subgroepe wat in Oostenryk baie keer ooreenkom met die grense van besondere deelstate. Byvoorbeeld, elke van die aksente van Karintië, Stiermarke en Tirol kan maklik herken word. Daar is ook 'n noemenswaardige verskil tussen Oostelike en Westelike Sentraal-Beiers wat rofweg saamval met die grens tussen Oostenryk en Beiere. Verder het die Weense dialek sommige eienskappe wat dit van alle ander dialekte onderskei.
Die onderskeie Beiers-Oostenryks dialekte is egter normaalweg onderling verstaanbaar, met die moontlik uitsondering van sommige weergawes van Tirols.
Gebruik
[wysig | wysig bron]Alle Beiere en Oostenrykers kan Standaardduits lees, skryf en verstaan, maar baie mense, veral in die platteland, het selde die geleentheid om dit enigsins te praat. In hierdie gebiede is Standaardduits die "skryftaal", terwyl Beiers die algemene, en in baie gevalle die enigste, gesproke taal is.
Alhoewel daar grammatikas, woordeskat en 'n vertaling van die Bybel bestaan, is daar geen standaard wat bepaal hoe die taal geskryf behoort te word nie. Daar is digkuns in verskeie Beiers-Oostenrykse dialekte en baie pop-liedjies gebruik ook die taal, veral die wat behoort tot die Austropop-golf van die 1970's en 1980's.
Al word Beiers-Oostenryks daagliks as gesproke taal gebruik, verkies die massamedia van hierdie gebied ook Standaardduits. Die weergawe van Standaardduits wat deur die media en onderwys gebruik word is, staan veral in Oostenryk sterk onder die ïnvloed van Beiers-Oostenryks.
Daar bestaan slegs 'n paar vorme van die preteritum (vergange tyd) in Beiers-Oostenryks (b.v. i war = ek was; i wuit = ek wou hê), meeste van die werkwoorde word slegs in die teenwoordige tyd en die voltooide vorm (perfektum) gebruik wanneer verlede tyd vereis word.
Dit is vir buitelanders en nie-Beierse Duitsers moeilik om tussen iemand van Beiere of Oostenryk te onderskei. Een van die mees ooglopende verskille is die betreklike bysin:
In normale Duits is dit: Wenn... (Afrikaans: As...)
Iemand van Beiere sou sê: Wenn...
Maar iemand van Oostenryk sê normaalweg: Wann...
Geskrewe Beiers en Oostenryks
[wysig | wysig bron]| Afrikaans | Duits | Beiers | Oostenryks |
|---|---|---|---|
| Beiers is 'n groep dialekte wat in die suide van die Duitssprekende gebied gepraat word. | Das Bairische ist eine Gruppe von Dialekten im Süden des deutschen Sprachraumes. | S' Boárische is a Grubbm vã Dialekde im Süüdn vãm deitschn Schbrååchraum. | S'Boarische is oa Grubbm fã Dialektn im Süü'n fãm deitschn Schpråchram. |
| Hallo, ek is Peter en kom van München. | Hallo ich bin der Peter und komme aus München. | Serwas/Griasde, i bi da Beda und kumm/kimm vo Minga. | Seavas/Hawedere/Griasdi, i bi da Beda unt kimm/kumm fã Minga. |
| Elisabeth het haar been gebreek. | Elisabeth hat sich das Bein gebrochen. | 'S Liesal håd se an Haxn brocha. | D'Lisa/'S-Liasl håd se oan Haxn brocha. |
| Ek het geld gevind. | Ich habe Geld gefunden. | I håb a Gäid/Gööd gfundn. | I hå/håb/hau/ho oa göd g'fundn. |
Verwysings
[wysig | wysig bron]- ↑ "Ethnologue: Languages of the World, Seventeenth edition, Bavarian" (in Engels). Ethnologue. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 30 April 2020. Besoek op 9 April 2017.
Eksterne skakels
[wysig | wysig bron]
Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Beiers.
Wikiwoordeboek het 'n inskrywing vir Beiers.- Ethnologue se verslag vir Beiers-Oostenryks
- Beiers-Engelse Woordeboek van Webster se aanlyn woordeboek – die Rosetta Uitgawe
| Amptelike taal | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Streeks-/ minderheidstale |
| ||||
| Amptelike tale | |
|---|---|
| Streekstale | |
| Nie-amptelike dialekte | |
| Gebaretale | |
Sien ook: Minderheidstale van Oostenryk | |
