İçeriğe atla

Ekvador

Bağlantıları değiştir
Vikipedi, özgür ansiklopedi
Bu madde Güney Amerika ülkesi olan Ekvador ile ilgilidir. 0o enlem olan Ekvator ile karıştırılmamalı.
Ekvador
República del Ecuador (İspanyolca)
Ekvador Cumhuriyeti
Slogan
  • Dios, patria y libertad (İspanyolca)
  • Pro Deo, Patria et Libertate (Latince)
  • "Tanrı, vatan ve özgürlük"
 Ekvador konumu (yeşil)
 Ekvador konumu (yeşil)
BaşkentQuito[1]
00°13′12″G 78°30′43″B / 0.22000°G 78.51194°B / -0.22000; -78.51194
En büyük şehirGuayaquil
Resmî dil(ler)İspanyolca[2]
Tanınan bölgesel dil(ler)Kichwa (Quechua), Shuar ve diğerleri "yerli halklar için resmi kullanımdadır"[3]
Etnik gruplar
(2022[4])
DemonimEkvadorlu
HükûmetÜniter başkanlık sistemli cumhuriyeti
Daniel Noboa
Verónica Abad Rojas (donduruldu)
Sariha Moya (vekaleten)
Tarihçe
10 Ağustos 1809
• İspanya'dan bağımsızlık
24 Mayıs 1822
• Büyük Kolombiya'dan bağımsızlık
13 Mayıs 1830
• İspanya tarafından tanınma
16 Şubat 1840[5]
5 Haziran 1895
28 Eylül 2008
Yüzölçümü
• Toplam
283.561 km2[6] (73.)
• Su (%)
5
• Galapagos Adaları hariç
256.370 km2[7][8]
Nüfus
• 2023 tahminî
17.483.326[9]
• 2022 sayımı
16.938.986[10] (73.)
• Yoğunluk
69/km2 (148.)
GSYİH (SAGP)2024 tahminî
• Toplam
artış $268,1 milyar[11] (66.)
• Kişi başına
artış $14.485[12] (109.)
GSYİH (nominal)2024 tahminî
• Toplam
artış $122,762 milyar[12] (63.)
• Kişi başına
artış $6.630[12] (95.)
Gini (2022)▼ 45.5[13]
orta
İGE (2022)artış 0.765[14]
yüksek · 83.
Para birimiAmerikan dolarıa (USD)
Zaman dilimiUTC−5 / −6 (ECT / GALT)
Tarih formatıgg/aa/yyyy
Trafik akışısağ
Telefon kodu+593
ISO 3166 koduEC
İnternet alan adı.ec
  1. Sucre 2000 yılına kadar kullanılmış, yerini ABD doları ve Ekvador centavo madeni paraları almıştır.

Ekvador (İspanyolca: Ecuador) veya resmî adıyla Ekvador Cumhuriyeti (İspanyolca: República del Ecuador), Güney Amerika'da temsilî demokrasi ile yönetilen bir cumhuriyettir.[15] Kuzeyde Kolombiya, doğu ve güneyde Peru ile komşudur ve batısında Büyük Okyanus vardır.[15] Anakaradan 965 kilometre batıda, Büyük Okyanus'ta bulunan Galapagos Adaları da ülkenin sınırları dâhilindedir.[15] Adını aldığı ekvatorla ülke ikiye bölünmüştür.[15]

Günümüzün Ekvador toprakları, bir zamanlar 15. yüzyılda yavaş yavaş İnka İmparatorluğu'na dahil olan çeşitli Yerli gruplara ev sahipliği yapıyordu. Bölge, 16. yüzyılda İspanyol İmparatorluğu tarafından sömürgeleştirildi ve 1830'da kendi egemen devleti olarak ortaya çıktığı Büyük Kolombiya'nın bir parçası olarak 1820'de bağımsızlığını kazandı.

Ekvador devleti, temsili bir demokratik cumhuriyettir ve ekonomisi büyük ölçüde petrol ve tarım ürünleri gibi emtia ihracatına bağımlı olan gelişmekte olan bir ülkedir. Demokratik bir başkanlık cumhuriyeti olarak yönetilir. Ülke, Birleşmiş Milletler, Amerikan Devletleri Örgütü, Mercosur, PROSUR ve Bağlantısızlar Hareketi'nin kurucu üyesidir.

Etimoloji

[değiştir | kaynağı değiştir]

Ülkenin adı coğrafî bir terim olan ekvator'dan ve topraklarının tamamı Büyük Kolombiya'nın bir parçasıyken ülkenin çoğunluğunun bağlı bulunduğu Ekvator Departmanı'ndan gelir. Ekvator çizgisi ülkenin sınırlarından geçer.

Tarih

[değiştir | kaynağı değiştir]

Yaklaşık 3 ayrı bağımsızlık tarihleri vardır.

İspanya hâkimiyetinin ardından Quito on bin kişinin yaşadığı bir şehirdi. 10 Ağustos 1809 yılında Quito'da, Carlos Montúfar, Eugenio Espejo ve Piskopos Cuero y Caicedo liderliği altında İspanya'dan bağımsızlık için halkın talebi olmuştur.

Ekvador, aynı zamanda İspanya'dan ayrılmak için ilk çağrıyı yapan Latin Amerika ülkesidir. 9 Ekim 1820'de Guayaquil, bağımsızlığını kazanan ilk Ekvador şehridir. 24 Mayıs 1822'de Mareşal Antonio José de Sucre komutasındaki Ekvador ordusu, Quito yakınlarındaki Pichincha Savaşı'nda İspanya'yı mağlup ederek bağımsızlığını elde etmiştir.

19. yüzyılda Ekvador'da yöneticilerin çabuk değişmesinden kaynaklanan bir dengesizlik vardır. 1941 yılında ise Peru ile aralarında yaşanan tansiyon savaşa dönüşmüştür. Peru, kendi toprakları olarak beyan ettiği yerlerde, Ekvador'un askeri varlığının bulunduğunu, bunun da işgal olduğunu ileri sürmektedir. Ekvador ise tam tersini iddia etmektedir. 1941 Temmuz'unda iki ordu da harekete geçti. Peru, 11.681 asker ile savaşa girerken, karşılarında kötü eğitilmiş ve yeterince takviye yapılamamış 5.300 askerli Ekvador ordusuyla karşılaştılar. 5 Temmuz 1941'de Peru güçleri Zarumilla ırmağını yerleşti. 23 Temmuz 1941'de ırmağı aşıp Ell Oro'nun içlerine doğru ilerlemeye başladı. Ekvador, böylece savaştan çekilmek zorunda kaldı.

1960'larda piyasalardaki durgunluk ve toplumsal huzursuzluk popülist politikalara ve askeri müdahalelere neden oldu. Bu arada yabancı şirketler Amazon'a yakın yerlerde petrol yatakları keşfetti. 1972'de, petrolü doğudan sahil şeridine taşıyan And Dağları boru hattının inşaatı, Ekvador'u Güney Amerika'nın ikinci büyük petrol ihraç eden ülkesi haline getirdi. 1970'li yıllarda askeri rejim döneminde ülkenin borçlarının kötü idare edilmesi ile başlayan kötü yönetim altındaki birçok yıl, ülkeyi esasen yönetilemez hale getirmiştir. 1990'lı yılların ortalarından itibaren, Ekvador hükûmeti, yasama ve yargıda temsil edilen idare sınıfını yatıştırmayla uğraşan zayıf bir sınıf olarak karakterize edildi.

Yerli halkın etken seçmenler olarak ortaya çıkması, son yıllarda ülkenin demokratik oynaklığına etki etti. Nüfus, hükûmetteki daha önceki hataları telafi etmek için toprak reformu, işsizlikte azalma ve sosyal hizmetleri sağlamakla motive edildi. Bu hareket, yürütmenin bozulmasına neden oldu.

Coğrafya

[değiştir | kaynağı değiştir]

Ekvador, Galapagos Adaları da dâhil olmak üzere toplam 283.561 km² (109.484 sq mi) alana sahiptir. Bunun 276.841 km²'si (106.889 sq mi) kara ve 6.720 km²'si (2.595 sq mi) sudur. Galapagos Adaları bazen Okyanusya'nın bir parçası olarak kabul edilir. Bu nedenle Ekvador'u belirli tanımlar altında kıtalararası ülke yapar.

Ekvador, 2°K ve 5°G enlemleri arasında yer alır, batıda Pasifik Okyanusu tarafından sınırlanır ve 2.337 km (1.452 mil) kıyı şeridine sahiptir. Kuzeyde Kolombiya (590 km (367 mil) sınır ile) ve doğu ve güneyde Peru (1.420 km (882 mil) sınır ile) olmak üzere 2.010 km (1.250 mil) kara sınırına sahiptir. Ekvator çizgisi üzerinde yer alan en batıdaki ülkedir.

İklimde, büyük ölçüde rakıma göre belirlenen büyük bir çeşitlilik vardır. Dağlık vadilerde yıl boyunca ılıman iklim, kıyı bölgelerinde nemli subtropikal iklim ve ovalarda yağmur ormanları iklimi vardır. Pasifik kıyı bölgesi, şiddetli yağmur mevsimi ile tropikal bir iklime sahiptir. And dağlarındaki iklim ılıman ve nispeten kurudur ve dağların doğu tarafındaki Amazon havzası, diğer yağmur ormanı bölgelerinin iklimini paylaşır.

Ekvador, üç temel bölgeden, bir de Büyük Okyanus'ta bulunan bir adadan meydana gelmiştir.

  • La Costa, ülkenin batısındaki, Büyük Okyanus'u da kapsayan alçakta bulunan kıyı şeridini içerir.
  • La Sierra, ülkenin ortasından geçen, kuzeyden güneye uzanan yüksek irtifadaki bölge.
  • El Oriente, ülkenin doğusundaki Amazon yağmur ormanlarını kapsar. Ülke yüz ölçümünün yaklaşık yarısını kaplar.
  • Región Insular, ülkenin batısındaki Büyük Okyanus'ta bulunan Galapagos Adaları.

Ekvador'un üç temel bölgeden meydana gelmesi ile oluşan coğrafi konumu aynı zamanda iklim farklılığını oluşturur. Bu iklim farklılığı; muz, ananas gibi tropikal meyvelerin yanında kakao ve kahve gibi bitkiler ile pirinç, şeker, tütün, mısır, patates, elma, mandalina gibi değişik iklim tarımsal ürünlerinin yetişmesini de sağlar.

Ülke, 22 eyaletten meydana gelir ve her eyaletin kendi idarî merkezi bulunur

Siyaset

[değiştir | kaynağı değiştir]
Başkent Quito'daki Ekvador Ulusal Meclisi binası

Ekvador Devleti, hükûmetin beş şubesinden oluşur: Yürütme Şubesi, Yasama Şubesi, Yargı Şubesi, Seçim Şubesi ve Şeffaflık ve Sosyal Kontrol.

Ekvador, dört yıllık bir dönem için demokratik olarak seçilmiş bir başkan tarafından yönetilmektedir. Ekvador'un şu anki başkanı Guillermo Lasso, gücünü Quito'daki cumhurbaşkanlığı sarayı Palacio de Carondelet'ten kullanıyor. Mevcut anayasa, 2007'de seçilen Ekvador Kurucu Meclisi tarafından yazılmış ve 2008'de referandumla onaylanmıştır. 1936'dan beri, 18-65 yaş arası tüm okuma yazma bilen kişiler için oy kullanmak zorunludur, diğer tüm vatandaşlar için isteğe bağlıdır.

Yürütme organı 23 bakanlığı içermektedir. İl valileri ve meclis üyeleri (belediye başkanları, belediye meclis üyeleri ve mahalle kurulları) doğrudan seçilir. Ekvador Ulusal Meclisi, Temmuz ve Aralık aylarındaki tatiller dışında yıl boyunca toplanır. On üç daimi komite vardır. Ulusal Adalet Divanı üyeleri, Ulusal Yargı Konseyi tarafından dokuz yıllık dönemler için atanır.

Demografi

[değiştir | kaynağı değiştir]
Yerel kıyafet ve şapkalarıyla Ekvadorlu kadınlar

Ekvador'un nüfusu etnik olarak çeşitlidir ve 2021 tahminlerine göre Ekvador'un nüfusu 17.797.737'dir.[16] En büyük etnik grup (2010 itibarıyla), tipik olarak İspanyol sömürgecilerden gelen, Amerikan ve Avrupa kökenli karışık ırk insanları olan Mestizo'lardır. Bazı durumlarda bu terim, kültürel olarak İspanyol etkisine sahip olan Kızılderilileri de içerebilir ve oran nüfusun yaklaşık %71'ini oluşturur. Beyaz Ekvadorlular (Beyaz Latin Amerikalı), Ekvador nüfusunun %6,1'ini oluşturan bir azınlıktır ve başta kentsel alanlar olmak üzere tüm Ekvador'da bulunabilirler. Ekvador'un sömürge dönemindeki beyaz nüfusu esas olarak İspanya'nın torunları olsa da bugün Ekvador'un beyaz nüfusu, ağırlıklı olarak İspanya'dan gelen Avrupalı göçmenlerin 20. yüzyılın başlarında yerleşen İtalya, Almanya, Fransa ve İsviçre'den gelen insanlarla karışımının bir sonucudur. Ek olarak, esas olarak Quito'da ve daha az ölçüde Guayaquil'de yerleşik küçük bir Avrupalı Yahudi nüfus bulunur.[17] Hristiyan veya Müslüman olan Lübnanlı ve Filistinli göçmenler ve ataları 19. yüzyılın sonlarında madenci, çiftçi ve balıkçı olarak gelen Japon ve Çinli insanlar da ülkede yaşar.

Din

[değiştir | kaynağı değiştir]
Guayaquil Metropolitan Kilisesi

Ekvador Ulusal İstatistik ve Sayım Enstitüsü'ne göre, ülke nüfusunun %91,95'i bir dine sahip, %7,94'ü ateist ve %0,11'i agnostik'tir. Bir dine sahip insanların %80,44'ü Katoliklerden, %11,30'u Evanjelik Protestanlardan, %1,29'u Yehova'nın Şahitlerinden ve %6,97'si diğer dinlerden oluşur. Bu diğer dinler Asya ve Ortadoğu'dan gelen Müslüman, Yahudi ve Budistlerden oluşur.[18][19]

Dil

[değiştir | kaynağı değiştir]

İspanyolca, Ekvador'da resmi ve en çok konuşulan dildir. Başta Keçuva dilleri olmak üzere diğer sömürge öncesi Amerikan dilleri 2.500.000 kişi tarafından konuşulmaktadır. Etnologlar, ülkede yaşayan yaklaşık 24 yerel dile sahip olduğunu tahmin ediyor.

Kültür

[değiştir | kaynağı değiştir]

Spor

[değiştir | kaynağı değiştir]
Isidro Romero Carbo Anıtsal Satadı

Ülkedeki en popüler spor, diğer Güney Amerika ülkeleri gibi futboldur. Ekvador millî takımının maçları ülkedeki en çok izlenen spor olayıdır. 2007 Haziranında FIFA, deniz seviyesinden 2.500 metre veya üzeri yükseklikteki yerlerde maç yapılmasını yasakladı. Rafael Correa ve Peru, Bolivya ve Kolombiya'daki meslektaşları bu kuralı protesto etmek için ortak bir mektup hazırladılar.

Ekvador, 2002 FIFA Dünya Kupası ve 2006 FIFA Dünya Kupası'na katılma hakkı kazandı. 2006 FIFA Dünya Kupası'nda A Grubunda Polonya ve Kosta Rika'nın önünde bitirerek; Almanya'nın ardından ikinci sırada yer aldı. Futsal da toplum arasında popülerdir. Ekvador, ayrıca 2022 Katar dünya kupası'nda katılma hakkı gösterdi.

Mutfak

[değiştir | kaynağı değiştir]
Fanesca

Ekvador'da yemek türleri çok çeşitlidir. Tarımsal şartlar ile yükseklikle birlikte değişir. Domuz eti, tavuk, sığır eti, engin çeşitlilikteki tahıllar, patates veya pirinçle birlikte, dağlık bölgelerde popülerdir. Ekvador'un dağlık bölgelerinde satılan sokak yiyeceği ise kavrulmuş domuz ile birlikte patatestir. Özellikle alçak bölgelerde birçok meyve çeşidi bulunur. Karides ve ıstakoz kıyı kesimlerin vazgeçilmez yiyecek maddesidir.

Medya

[değiştir | kaynağı değiştir]

1991 yapımı film olan Sensaciones Ekvador'da çekilmiştir ve Ekvador'lu kardeşler Juan Esteban Cordero ve Viviana Cordero tarafından yönetilmiştir. Viviana Cordero, daha sonraları Ratas, Ratones, y Rateros ve Un Titán en el Ring adlı filmlerde görev almıştır.

Filmlerin dışında, Ekvador'da çok sayıda kitap basılmaktadır. Bunların en önemlileri Rod Glenn'in bilimkurgu romanı The King of America ve Kurt Vonnegut'un bilimkurgu romanı Galapagostur.

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ "Proyecciones Poblacionales". (in Spanish). National Institute of Statistics and Censuses (INEC). 18 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Nisan 2020. 
  2. ^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; CIA isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
  3. ^ "Constitución Política de la República del Ecuador". 17 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Eylül 2014. 
  4. ^ "Ecuador: Censo de Población y Vivienda 2022" (PDF). censoecuador.gob.ec. 21 Eylül 2023. 12 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 22 Mayıs 2024. 
  5. ^ España (1 Ocak 1841). "Tratado de paz y amistad celebrado entre España y la República del Ecuador: en 16 de febrero de 1840". en la Imprenta Nacional. 16 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Temmuz 2016 – Google Books vasıtasıyla. 
  6. ^ "Ecuador". Central Intelligence Agency. 27 Şubat 2023. 10 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Şubat 2023 – CIA.gov vasıtasıyla. 
  7. ^ "Ecuador country profile". BBC News. 11 Eylül 2012. 20 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Kasım 2023. 
  8. ^ "Welcome to Ecuador – Geography | Ministry of Foreign Affairs and Human Mobility" (İspanyolca). 1 Mayıs 2015. 1 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Kasım 2023. 
  9. ^ "The World Factbook". The World Factbook (2024 bas.). CIA. Erişim tarihi: 22 Haziran 2023. 
  10. ^ "Inicio". ecuadorencifras.gob.ec. 13 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mart 2021. 
  11. ^ "World Economic Outlook Database, October 2023 Edition. (Ecuador)". IMF.org. International Monetary Fund. 10 Ekim 2023. 15 Ekim 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ekim 2023. 
  12. ^ a b c "World Economic Outlook Database, October 2023 Edition. (Ecuador)". IMF.org. International Monetary Fund. 10 Ekim 2023. 15 Ekim 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ekim 2023. 
  13. ^ "Gini Index". World Bank. 14 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Aralık 2023. 
  14. ^ "Human Development Report 2023/24" (PDF) (İngilizce). United Nations Development Programme. 13 Mart 2024. 13 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 13 Mart 2024. 
  15. ^ a b c d Nijman, Jan (2020). Geography: Realms, Regions, and Concepts (20. bas.). Wiley. ISBN 978-1119607410. 
  16. ^ "Arşivlenmiş kopya". 6 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2023. 
  17. ^ "Arşivlenmiş kopya". 24 Eylül 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2023. 
  18. ^ (İspanyolca) El 80% de ecuatorianos es católico 11 Ağustos 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. lahora.com.ec. 15 August 2012
  19. ^ (İspanyolca) El 80% de los ecuatorianos afirma ser católico, según el INEC 19 Ağustos 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. eluniverso.com. 15 August 2012

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Ekvador&oldid=34525700" sayfasından alınmıştır