Serbia

Republica da la Serbia Република Србија (serb) Republika Srbija (transcripziun)
Lingua uffiziala	serb
Chapitala	Belgrad
Schef da stadi	president Aleksandar Vučić
Schef da la regenza	primministra Miloš Vučević
Surfatscha	88 361 km²
Abitants	7 057 666 abitants
Spessezza	91,1 abitants per km²
Munaida	dinar

La Serbia (serb Србија Srbija; uffizialmain Republica da la Serbia, serb Република Србија Republika Srbija) è in pajais intern situà en l’Europa dal Sidost ed Europa Centrala. La Serbia sa chatta en il center da la Peninsla dal Balcan e cunfinescha en il nord cun l’Ungaria, en l’ost cun la Rumenia, en il sid cun la Macedonia dal Nord e l’Albania resp. il Cosovo, en il sidvest cun il Montenegro ed en il vest cun la Bosnia ed Erzegovina e Croazia.

Tenor il dumber d’abitants sa chatta la Serbia cun bundant 7,1 milliuns avant il Danemarc sin plaz 22 dals pajais europeics. La chapitala e metropola dal pajais è Belgrad, ulteriuras citads grondas èn Novi Sad, Niš, Kragujevac e Subotica. Bundant 80 % da la populaziun èn Serbs, daspera vivan en il pajais gruppas pli grondas dad Ungarais, Roma e Bosniacs.

L’istorgia pli nova da la Serbia è segnada da sia rolla sco pli grond stadi commember da la Jugoslavia. Dapi la fin da la Jugoslavia l’onn 2006 è la Serbia er il sulet successur legal da la Republica federala Jugoslavia ch’è vegnida fundada il 1992 (ils onns 2003–2005 en furma da l’uniun da stadis cun num Serbia e Montenegro).

La prestaziun economica dal pajais era sa sbassada fermamain durant las Guerras da la Jugoslavia, ha però pudì sa revegnir a partir dal 2003. Dapi il 2012 furma la Serbia in candidat d’adesiun uffizial da l’Uniun europeica.

Geografia

Remartga: La descripziun da la geografia da la Serbia cumpiglia er il territori dal Cosovo, dal qual il status politic tenor il dretg internaziunal è contestà.

Posiziun, reliev e structuraziun geografica

Charta geografica da la Serbia

La Serbia s’extenda en direcziun vest-ost tranter il Danubi sper Bezdan e Stara Planina sper Dimitrovgrad. En direcziun nord-sid furman Subotica il punct da cunfin settentriunal e Preševo il punct da cunfin meridiunal dal pajais. La pli auta muntogna dal pajais è cun 2656 m s.m. la Đeravica en il Prokletije (Cosovo) resp. il Midžor (2169 m s.m.) al cunfin bulgar. Il punct il pli bass furma la sortida dal Danubi sper Prahovo en la Serbia da l’Ost cun 17 meters sur mar.

Il territori da la Serbia sa cumpona da dus tips da cuntrada, ils quals vegnan spartids tras la lingia Sava-Danubi. En il nord da quests dus flums sa chatta la Vojvodina, ina planira ch’appartegna al Batschigl Pannonic. Las sulettas pitschnas elevaziuns en questa part dal pajais furman las collinas da la Fruška Gora ed ils urs da las Carpatas Vršačke Planine. Las anteriuras steppas da guaud da la planira dal Danubi èn segnadas da la colliaziun idrologica dals pli impurtants flums da la part orientala da l’Europa Centrala sco er d’anteriuras cuntradas alluvialas e da terrens da terra naira fritgaivels.

En il sid da Sava e Danubi è il pajais en la Serbia Centrala ed en il Cosovo per gronda part muntagnard, sa preschenta però pervi da l’in sper l’auter da muntognas, planiras autas, batschigls e planiras da flums sco territori segnà d’ina topografia variada e multifara. La Serbia Centrala vegn surtut sutdividida e structurada tras il sistem da flums da la Morava che sparta las Dinaridas, las Carpatas e la Muntogna dal Balcan en ina gruppa occidentala ed ina orientala. Il Cosovo da sia vart è gia segnà da la midada tranter batschigls ed auta muntogna e furma uschia in territori da transiziun vers il tip da cuntrada pelargon (‹macedon›).

Auas

Idrograficamain sa chatta la Serbia per gronda part en l’intschess dal Danubi, il qual percurra en sia part centrala la Serbia sur ina distanza da 588 kilometers. Pervi dal privel d’inundaziuns è il curs da quel vegnì curregì vastamain e mess en rempars. Il Danubi cun ses dus flums laterals principals, Tisza e Sava, furman er la rait da vias da navigaziun dal pajais. Dals flums serbs che sbuccan en il Danubi disponan Morava e Drina dal pli grond intschess idrografic.

Sulettamain en il sidvest dal pajais maina il Drin Alv l’aua vers l’Adria ed en il sidvest curra la Pčinja sur il Vardar en la Mar Egeica.

Auas stagnantas pli grondas èn per gronda part da chattar oz en furma d’anteriurs bratschs dals flums Danubi e Save; il pli grond lai natiral è il Lai da Palić che mesira radund sis kilometers quadrat.

Cun 71 meters furma il Jelovarnik en il Kopaonik la pli auta cascada dal pajais. La pli gronda e lunga, ma betg la pli profunda chavorgia da la Serbia e da l’Europa è la Porta da fier.

Clima

La Serbia è situada en la part miaivla da la zona temprada ed è segnada d’in clima continental moderà. Las precipitaziuns s’augmentan dal sidvest vers il nordost; las precipitaziuns maximalas sa spostan en il sidvest da l’entschatta da la stad sin l’atun/enviern. Quest fatg marchescha ina da las caracteristicas climaticas specificas da la Serbia che vegn dominada da sia posiziun tranter mars relativamain chaudas (Adria, Mar Egeica, Mar Naira) e la natira muntagnarda: La plievgia d’enviern ch’è caracteristica per il clima mediterran sa perda pli e pli cun s’allontanar da la costa. Entant che quella è anc preschenta en las regiuns muntagnardas da la Serbia dal Vest ed en il Cosovo, fa ella alura plazza en la Vojvodina continentala al tipic decurs da las precipitaziun a l’ur oriental da l’Europa Centrala cun in maximum da las precipitaziuns a l’entschatta da la stad, cur ch’il sulegl cuntanscha ses zenit.

Pervi da la ferma repartiziun dal reliev è la situaziun locala segnada da modificaziuns multifaras macro- e microclimaticas. In clima muntagnard prevala en las regiuns las pli autas en il sid, il vest e l’ost dal pajais.

La Šumadija en il center da la Serbia

Ils envierns èn en Serbia en general fraids e ritgs da naiv, las stads èn chaudas. Il mais il pli fraid furma il schaner, il mais il pli chaud il fanadur. La temperatura la pli bassa ch’è insumma vegnida mesirada èn stads −38,0 °C (ils 26 da schaner 1954 a Sjenica), la temperatura la pli chauda 45,8 °C (ils 16 d’avust 2006 a Paraćin). La temperatura media en tut il pajais munta a 10 °C, la quantitad da precipitaziuns media a 896 millimeters.

Territoris da protecziun da la natira

La Serbia dispona da tschintg parcs naziunals, 20 parcs natirals e radund 590 territoris natirals protegids cun ina surfatscha totala da radund 315 kilometers quadrat (bundant 8 % dal territori statal).

Menziun speziala meritan entaifer la flora ils relicts d’avant il temp da glatsch ch’han survivì en la regiun. Uschia per exempel il pign serb u la sutspezia nordica da l’ischi grec. Daspera è la Serbia enconuschenta per diversas spezias da peonias, tranter auter la peonia bizantina che furma er la flur naziunala da la Serbia.

Populaziun

La vegliadetgna media da la populaziun munta a 40,7 onns; radund 17,4 % da la populaziun èn pli vegls che 65 onns. La natalitad munta a 1,78. L’aspectativa da vita munta tar umens a 72,6 onns, tar dunnas a 78,5 onns (situaziun dal 2016).

Gruppas etnicas

La cumposiziun etnica da la populaziun sa differenziescha vaira ferm da regiun tar regiun. Tenor la dumbraziun dal pievel dal 2011, la quala n’ha betg gì lieu en il Cosovo, han 83,3 % da la populaziun designà sasezs sco Serbs. Las minoritads las pli impurtantas èn ils Ungarais (3,53 %), ils Roma (2,05 %) ed ils Bosniacs (2,02 %). Gruppas pli pitschnas furman Albanais, Gorans, Bulgars e Tircs en il sid sco er Croats e Slovacs en il nord dal pajais. L’onn 2017 eran 9,1 % da la populaziun naschids a l’exteriur; tar la gronda part sa tracti da Serbs etnics che derivan d’autras da las anteriuras sutrepublicas da la Jugoslavia.

Tenor statistica uffiziala vivan en Serbia radund 148 000 Roma. Inuffizialmain vegn stimà in dumber da radund 500 000 persunas.

En la Serbia Centrala vivan surtut Serbs, entant che la Vojvodina è gia segnada dapi tschientaners d’ina maschaida da numerus pievels, surtut Serbs (65,05 %), Ungarais (14,28 %), Slovacs (2,79 %), Croats (2,78 %), Rumens (1,50 %) e Roma (1,43 %). En il Cosovo vivan per gronda part Albanais (88 %); la pli gronda minoritad furman qua ils Serbs (7 %).

Linguas

La lingua uffiziala principala en Serbia è la lingua da standard serba. Serb resp. serbocroat vegn chapì e discurrì quasi dapertut en il pajais. En il nord dal pajais, en la provinza Vojvodina, èn er renconuschidas sper il serb sco linguas uffizialas ungarais, croat, russ, slovac e rumen. En il Cosovo ed en parts da la Serbia dal Sid vegn discurrì albanais.

Tenor la constituziun vertenta vegn la lingua serba scritta en Serbia uffizialmain en scrittira cirillica. En il mintgadi ed en las medias è però savens er en diever la furma latina.

Religiun

Per lunschor la gronda part dals abitants èn cristians. Da quels appartegnan radund 6,4 milliuns a la baselgia serb-ortodoxa. Sper ils 84,6 % ortodoxs tenor la dumbraziun dal pievel dal 2011 datti 5 % catolics ed 1 % protestants. 3,1 % da la populaziun èn muslims, medemamain 3,1 % èn senza confessiun ed 1,1 % sa designeschan sco ateists.

Citads ed urbanisaziun

Las citads serbas situadas en il sid da la lingia Sava-Danubi èn sa sviluppadas istoricamain sut influenza osmanica, quellas al nord da questa lingia or da martgads e colonias habsburgaisas. Suenter il 1945 è l’urbanisaziun progredida fitg ferm; tras l’industrialisaziun, la fugia da la champagna ed er pliras undas da migraziun da fugitivs da guerra, è la populaziun en las grondas citads creschida fitg ferm. La regiun da la Serbia la pli sviluppada ed urbanisada è la Vojvodina.

Las pli grondas citads dal pajais furman la chapitala Belgrad cun 1 154 589 abitants (situaziun dal 2011), la sedia da la regenza da la provinza autonoma Vojvodina, Novi Sad, cun 221 854 abitants sco er, en la part meridiunala dal pajais, Niš cun 182 208 abitants. En il Cosovo surpiglia Priština cun 198 214 abitants la funcziun dal lieu central politic ed economic.

Politica

Sistem

Sedia dal parlament a Belgrad

En l’index da democrazia dal 2016 figurescha la Serbia sin plaz 64 da 167, e vala uschia sco «democrazia manglusa».

La Serbia dispona d’in sistem guvernamental d’ina chombra, la Narodna Skupština (verbalmain: ‹assamblea populara›) cun 250 represchentants. A quella cumpeta la pussanza legislativa. Las partidas ch’èn represchentadas en il parlament sa gruppeschan sco fracziuns en ina coaliziun guvernamentala ed en l’opposiziun.

Schef da stadi è il president. L’executiva vegn manada dal primminister. Quel vegn elegì mintga tschintg onns directamain dal pievel. Ina reelecziun è pussaivla.

Sutdivisiun politica

Cun la constituziun dal 2006 han las regiuns autonomas Vojvodina en il nord e Cosovo e Metochia – en furma curta Cosmet – en il sid survegnì enavos sco provinzas serbas l’autonomia politica ch’aveva gia existi tranter il 1974 ed il 1989. La part restanta da la Serbia (dapli che la mesadad dal pajais) na furma nagin’unitad politica, vegn però numnada informalmain Serbia Centrala.

Il Cosovo sa chatta dapi il zercladur 1999 sut administraziun da las Naziuns unidas, uschia che las disposiziuns respectivas n’han betg pudì entrar là en vigur. Il status da dretg internaziunal è contestà dapi la decleraziun d’independenza dal Cosovo ils 17 da favrer 2008.

Per motivs administrativs è la Serbia dividida en 30 districts (serb: Okrug; pl.: Okruzi); 18 da quels sa chattan en la Serbia Centrala, set en la Vojvodina e tschintg en il Cosovo. Las unitads d’administraziun autonoma locala en Serbia furman las opštine (sing. opština, verbalmain ‹vischnancas›, areguard lur grondezza però savens plitost circuls). Las regiuns istoricas en Serbia n’han oz nagin status uffizial, savens èn però ils districts numnads suenter quellas.

Politica da l’exteriur e da segirezza

La Serbia n’appartegna fin qua ni a l’Uniun europeica ni a la NATO. Entant ch’in’adesiun a l’Uniun europeica ha gronda prioritad tar quasi tut las partidas politicas, vegn la dumonda davart ina commembranza a la NATO discutada tant en la politica sco er en la societad a moda cuntraversa, betg il davos pervi da la tenuta prorussa tradiziunala dal pajais. L’influenza russa en la regiun è creschida ils ultims onns cun surpigliar il concern da petroli statal (uss Gazprom), cun l’intenziun da realisar la pipeline da gas natiral South Stream tras la Serbia sco er tras il credit d’ina milliarda per meglierar l’infrastructura dal pajais che la Russia ha concedì il 2009. Areguard ils interess russ en il Balcan dal Vest occupa la Serbia senza dubi la posiziun-clav.

Concernent l’intenziun da la Serbia da vegnir recepida en l’Uniun europeica hai dà svilups positivs, surtut cun surdar a la Curt penala internaziunala per l’anteriura Jugoslavia ils delinquents da guerra Ratko Mladić e Goran Hadžić. In’ulteriura premissa per metter ad ir las negoziaziuns d’adesiun furma però la prontezza da vart serba da reprender ils discurs da mediaziun cun il Cosovo.

La dumonda suenter l’avegnir dal Cosovo resta er suenter la proclamaziun da l’independenza tras il parlament a Priština il favrer 2008 in dals problems centrals da la politica serba. La regenza serba considerescha il proceder dal Cosovo sco cuntravenziun cunter la resoluziun 1244 da las Naziuns unidas e cunter il princip da l’integritad territoriala. L’october 2008 ha l’Assamblea generala da las Naziuns unidas consentì a la dumonda da la Serbia da laschar examinar tras il Tribunal internaziunal, schebain la proclamaziun da l’independenza saja valaivla tenor il dretg internaziunal. Il 2010 ha il Tribunal internaziunal publitgà si’expertisa, tenor la quala l’independenza dal Cosovo na cuntrafetschia betg al dretg internaziunal. A medem temp ha il Tribunal internaziunal però evità da vulair s’exprimer davart il status internaziunal dal Cosovo ed ha renconuschì la valaivladad da la resoluziun 1244 da las Naziuns unidas. Ord protesta cunter l’independenza ha la Serbia fundà en il Cosovo dal Nord la cuminanza da las vischnancas da las provinzas autonomas Cosovo e Metochia, la quala refusa de facto da sa suttametter a la controlla da las instituziuns a Priština. Confurm a las stentas da la regenza serba da far valair sias pretensiuns territorialas areguard il territori, vegn adina discurrì en documents uffizials dal Cosovo sco «part da la Serbia occupada».

Tranter la Croazia e la Serbia è en pli, suenter la fin da l’anteriur stadi jugoslav, contestà il decurs dal cunfin al Danubi. Damai ch’il flum ha oz tras meandrar in auter decurs resp. posiziun che dal temp ch’ins ha fixà ils cunfins, pretenda la Croazia ina part da la riva sanestra dal flum sco er intginas inslas situadas sin quel (t.a. Šarengradska Ada e Vukovarska Ada). La surfatscha totala dals territoris contestads, che sa chattan actualmain sut administraziun serba, munta a 115 km².

Militar

Las forzas armadas serbas dumbran 37 000 umens (2005: 75 000); da quai appartegnan 6500 a l’aviatica militara. L’obligaziun al servetsch militar è vegnida abolida il 2011. Il budget ha muntà il 2011 675 milliuns euros, quai che correspunda ad ina cumpart da 2,08 procent al product naziunal brut.

Dretgs umans

Tenor indicaziuns dad Amnesty International vegnan anc adina discriminadas minoritads ed il sistem da giustia vegn designà sco flaivel.

Tenor l’index da percepziun da corrupziun sa chattava la Serbia il 2017 ensemen cun Surinam e la Republica populara da la China sin plaz 77 da 180, cun 41 da maximalmain 100 puncts.

Istorgia

Stefan Uroš IV Dušan, retg serb (1331–1346) ed emprim zar (1346–1355)

L’emprima menziun documentada d’in stadi serb è da chattar l’onn 822 en la biografia da Carl il Grond scritta dad Einhard. Da quel temp regiva il župan Strojimir, il nev da Višeslav, la Serbia. Ca. dapi l’onn 600 è enconuschent il domini da župans en il territori da la Serbia. Els eran manaders da stirpas ch’han regì la Serbia fin ca. l’onn 1000. Suenter che la Serbia è vegnida devastada da l’Ungaria, è il pajais crudà dal tuttafatg sut il domini da Bizanz, il qual ha perdurà da 950 fin 1050. Vers 1040 è Stefan Vojislav daventà archont bizantin sur la regiun numnada Dioclizia ed ha fundà il domini dals Vojisavljević ch’ha durà fin l’onn 1131 e che steva vinavant sut la regenza da Bizanz. En la regiun Raszia han ils Urošević surpiglià vers il 1080 la pussanza ed en lur successiun a partir dal 1167 la dinastia dals Nemanjić, sut ils quals la Serbia è definitivamain daventada ina pussanza gronda regiunala. Sut zar Dušan (1331–1355), il pli pussant da tuts regents serbs, ha il reginavel serb cuntanschì la culminaziun da si’influenza politica e da si’extensiun, entant che Dušan sez è avanzà al pli pussant retg da l’entira Europa dal Sidost. A partir dal 1371 ha Lazarević surpiglià il domini. Dal 1427 fin il 1459 è la Raszia vegnida dominada da Branković.

A la fin dal 14avel tschientaner èn ils Tircs avanzads pliras giadas en direcziun da la Serbia. Là èn ins s’opponì stinadamain ad in’occupaziun militara ed ha pudì gudagnar emprimas battaglias, tranter auter la Battaglia sper Dubravnica l’onn 1381 e la Battaglia sper Pločnik il 1386. Paucs onns pli tard, il 1389, ha gì lieu la Battaglia da Cosovo. La finamira da quella era da suttametter l’ultim imperi cristian ch’era restà en l’Europa dal Sidost, uschia ch’ils Osmans avessan gì eliminà l’ultim obstachel per surpigliar l’Imperi bizantin cun sia chapitala Constantinopel. La battaglia è però ida a fin senza in cler victur; ils manaders dad omaduas forzas armadas èn vegnids per la vita. Facticamain è la resistenza dals prinzis serbs cunter il suramaun militar resp. numeric però stada flaivlentada talmain ch’ins po dir che l’armada serba e ses alliads eran vegnids battids il 1389. Els han perquai stuì acceptar la supremazia dals sultans osmanics; uschia è er la part restanta dal principadi serb daventada tributara, cumbain che surtut Vuk Branković è s’opponì anc ditg suenter la battaglia. Questa battaglia è pli tard vegnida stilisada al mitus naziunal dals Serbs. L’onn 1459 è la Serbia vegnida conquistada definitivamain dals Osmans ed ha fatg part fin il 1804 da l’Imperi osmanic.

Independenza, principadi e Reginavel da la Serbia

Malgrà numerusas emprovas da puspè daventar independent, è la Serbia pir vegnida liberada parzialmain en rom da l’emprima sullevaziun serba dal 1804. L’onn 1813 han ils Osmans però puspè occupà il territori. Pir la segunda sullevaziun serba dals onns 1815–1817 ha fatg da la Serbia parzialmain in principadi autonom sut supremazia osmanica. L’onn 1867 ha prinzi Mihailo Obrenović sfurzà ils ultims regiments osmanics da bandunar il principadi e Belgrad ha pudì vegnir proclamà sco chapitala serba libra. L’onn 1878, en rom dal Congress da Berlin da las pussanzas grondas europeicas e da la Tirchia, è vegnida renconuschida l’independenza da la Rumenia, da la Serbia e dal Montenegro. Il 1882 è il Principadi da la Serbia vegnì declerà sco reginavel.

Il prim da november jul. / 13 da november greg. 1885 ha il retg serb Milan Obrenović declerà a la Bulgaria la guerra. En la Guerra tranter la Serbia e la Bulgaria èsi reussì a la giuvna armada bulgara da victorisar senza nagin sustegn ils Serbs. Be grazia a l’intervenziun da l’Austria-Ungaria ha il reginavel serb pudì sa mantegnair. La guerra è ida a fin cun la Pasch da Bucarest dals 3 da mars 1886, en rom da la quala ins ha restabilì il status quo ante.

Ils 9 d’october 1912 ha il Montenegro declerà als Osmans la guerra. Ils stadis alliads Serbia, Bulgaria e Grezia èn entrads ils 18 d’october en guerra cunter l’Imperi osmanic. Tras il Contract da Londra dal 1913 ha quel pers quasi tut sias possessiuns europeicas. Tranter la Bulgaria d’ina vart e la Serbia e la Grezia da l’autra vart è però prorutta ina gronda dispita pervi da la repartiziun da la Macedonia ch’els avevan conquistà. Sinaquai ha la Bulgaria attatgà ils 29 da zercladur la Serbia. Uschia è prorutta la Segunda Guerra dal Balcan, en la quala la Serbia ha battì ensemen cun la Grezia, la Rumenia e l’Imperi osmanic cunter la Bulgaria. En vista a questa surpussanza ha la Bulgaria stuì capitular l’avust 1913 e per part puspè restituir en rom da la Pasch da Bucarest ils territoris ch’ella aveva conquistà durant l’Emprima Guerra dal Balcan.

En consequenza da las guerras dal Balcan è la part settentriunala da la Macedonia daventada serba, la part orientala bulgara, la part meridiunala sco er il sidvest da la Trachia grecs.

La Serbia en l’Emprima Guerra mundiala ed en il tranterguerras

En l’Emprima Guerra mundiala è la Serbia stada da l’entschatta ennà sin la vart da l’Entente cordiale. Las finamiras dal pajais eran d’ina vart da rumper l’Austria-Ungaria, da l’autra vart da reunir tut ils Slavs dal sid en in stadi communabel. Manà a la guerra ha l’Attentat da Sarajevo sin il successur al tron austriac Franz Ferdinand ch’era vegnì instigà da la lia secreta ‹Maun nair›; quella vuleva realisar in grond imperi sut supremazia serba ed aveva er grond’influenza en la regenza serba. La Serbia è sinaquai stada confruntada cun in ultimatum da vart da l’Austria che na sa laschava praticamain betg acceptar. Quest svilup ha manà a la Crisa dal fanadur dal 1914 e la finala a l’erupziun da la guerra en tut l’Europa.

Las emprimas offensivas dals Austriacs l’onn 1914 ha l’armada serba anc pudì abatter, ma sut grondas sperditas. L’enviern 1914/15 è alura prorutta in’epidemia e dieschmillis schuldads èn morts pervi dals cumbats ed il provediment manglus. Il fanadur 1915 ha la Serbia occupà l’Albania vischina. En rom d’in’offensiva coordinada da las Pussanzas centralas l’october 1915 han però truppas austriacas, bulgaras e tudestgas attatgà la Serbia nà da trais varts. L’armada serba è bain mitschada da vegnir destruida dal tuttafatg, ha però stuì sa retrair tar la mar ed ha subì sperditas da bundant 90 % da la fermezza oriunda. En il fratemp han las Pussanzas centralas installà en il pajais occupà in reschim d’occupaziun sever, al qual ils Serbs han fatg resistenza stinada cun acziuns da partisans. Cun la sconfitta da las Pussanzas centralas il 1918 ha er la Serbia, malgrà las grondas sperditas, tutgà tar las pussanzas victuras.

Suenter la fin da l’Emprima Guerra mundiala han ins fundà il Reginavel dals Serbs, Croats e Slovens sut la regenza dal retg serb Alexander I Karađorđević; l’onn 1929 è quest stadi sa renumnà en Jugoslavia (= ‹Slavia dal sid›). Quel consistiva da la Serbia, dal Montenegro ch’era stà fin qua independent sco er da la gronda part dals anteriurs pajais da l’Austria-Ungaria, en ils quals vivevan Slavs dal sid, sco la Bosnia ed Erzegovina, la Dalmazia, la Slavonia e la Slovenia. Conflicts interns entaifer la monarchia jugoslava han fatg crescher ils moviments naziunalistics. En consequenza da quai èn il retg serb Alexander I ed il minister da l’exteriur franzos Louis Barthou daventads ensemen ils 9 d’october 1934 a Marseille unfrendas d’in attentat commess da l’Ustascha croata faschistica e d’aderents macedons da l’Organisaziun revoluziunara interna da la Macedonia. Sinaquai è sa sviluppà in reschim autoritar, il qual ils istorichers numnan oz ina dictatura roiala e che sa basava per gronda part sin la part serba da la populaziun.

La Segunda Guerra mundiala

En la Segunda Guerra mundiala è la Jugoslavia restada l’emprim neutrala ed ha refusà da s’associar al patg da las trais pussanzas sut egida tudestga. Pir suenter smanatschas da guerra avertas han la regenza Cvetković-Maček e l’administratur da la curuna Paul suttascrit quella. Sinaquai hai dà en la Serbia demonstraziuns ch’han la finala culminà ils 27 da mars 1941 a Belgrad en in culp da stadi probritannic, il qual è vegnì sustegnì da Petar II Karađorđević. La regenza è vegnida cupitgada e prinzi Paul ha stuì fugir en Grezia. Curt suenter ha cumenzà l’invasiun da truppas tudestgas en la Jugoslavia. Belgrad è vegnì bumbardà ils 6 d’avrigl da l’aviatica militara tudestga, quai ch’ha chaschunà radund 20 000 unfrendas civilas. Entaifer paucs dis è la Jugoslavia vegnida occupada cumplettamain e repartida tranter ils victurs: la Bosnia, l’Erzegovina e la Syrmia èn vegnids attribuids al nov stadi independent Croazia. La Banovina Zeta (oz surtut Montenegro e Cosovo) è vegnida occupada da las truppas talianas ch’eran alliadas cun ils Tudestgs. La Batschka è crudada a l’Ungaria, entant ch’il Banat e las parts restantas da la Serbia èn vegnidas sut occupaziun tudestga. La Serbia dal Sid e Serbia Centrala èn la finala daventadas en il decurs da la guerra ina zona d’occupaziun bulgara. Il cumandant tudestg da la Serbia ha installà ina regenza da marionetta sut il general Milan Nedić, la quala disponiva be da cumpetenzas modestas. Suenter l’occupaziun tudestga è prorutta l’entschatta fanadur 1941 en Serbia ina sullevaziun dal pievel, la quala è pli tard s’extendida sin il Montenegro, la Bosnia e la Croazia.

La resistenza antifaschistica en Serbia è vegnida organisada da la partida communistica sco er da la regenza d’exil jugoslava sut il retg Petar II ch’era da tenuta absolutistic-monarchica. Il moviment da partisans sut controlla communistica ha – suenter l’attatga tudestga sin l’Uniun sovietica ils 22 da zercladur 1941 – inizià la resistenza cunter la Wehrmacht, ma er il cumbat avert cunter la monarchia jugoslava. La resistenza dals monarchists cunter la politica sfurzada da Hitler ha cumenzà in pau pli baud cun la cupitga dal substitut da la curuna Paul e da la marionetta da quel, primminister Cvetković, tras general Dušan Simović ils 25 da mars 1941. En la Serbia èsi reussì l’avust 1941 als partisans da proclamar en la regiun muntagnarda enturn Užice la Republica Užice e da tegnair quella 73 dis cunter la Wehrmacht. Suenter che la resistenza è stada rutta, che las unitads da partisans èn vegnidas chatschadas e che quellas han spustà lur champ d’acziun en la Bosnia, han be pli ils Tschetniks fatg resistenza cunter ils occupants faschistics en Serbia.

Ils partisans jugoslavs han però reproschà als Tschetniks d’acceptar sut il schef da la regenza Nedić senza nagina critica ils crims cunter Serbs tras ils occupants tudestgs e croats e da collavurar avertamain cun quels. Ils Tschetnik èn per part vegnids sustegnids da l’Italia faschistica da Mussolini, ma er da las pussanzas dal vest. Els han fatg resistenza cunter ils Ustascha, ma er cunter ils partisans da Tito en la Bosnia ed en la Croazia ed han da lur vart fatg als partisans la reproscha da provocar las mesiras da retorsiun crudaivlas dals occupants tudestgs en Serbia e da manar lur cumbat revoluziunar a donn e cust da la populaziun civila. Savens vegniva la mort da schuldads da la Wehrmacht punida cun sajettar tschients civilists serbs. Intgins manaders dals Tschetnik, sco Kosta Pećanac e Dimitrije Ljotić, han collavurà stretgamain cun ils occupants ed èn sa participads ad acziuns militaras da la Wehrmacht cunter ils partisans communistics.

L’october 1944 ha la terza front ucranaisa da l’Armada cotschna sut marschal Tolbuchin battì ils Tudestgs ed è penetrada en la Serbia. Cun l’avanzament da l’Armada cotschna en l’Europa dal Sidost èsi er puspè reussì d’extender il cumbat da liberaziun dals partisans communistics sin il territori da la Serbia

La Serbia en l’èra socialistica

Da la Segunda Guerra mundiala èn ils partisans da Tito sortids sco victurs. La Serbia è daventada ina da sis sutrepublicas da la Jugoslavia communistica. Fin il 1963 ha la sutrepublica purtà il num Republica populara da la Serbia (Narodna Republika Srbija), silsuenter Republica socialistica da la Serbia (Socijalistička Republika Srbija).

A la Serbia è vegnida attribuida la Sirmia da l’ost, ma la Macedonia è, sco il Montenegro, daventada in’atgna sutrepublica. L’onn 1974 è la Serbia vegnida sutdividida a l’intern en trais parts: la Serbia Centrala e las provinzas autonomas Vojvodina e Cosovo. En il presidi da la Jugoslavia era la Serbia represchentada dapi lura cun trais (dad otg) sezs.

La caracteristica centrala en il svilup da la Serbia e da las autras republicas dal temp da la Jugoslavia socialistica è stà la midada da la societad purila pauc sviluppada en in stadi europeic mez industrialisà. Il 1937 vivevan en Serbia anc 76,3 % da l’entira populaziun da l’agricultura, entant che quai eran per exempel en Frantscha 29 %. En la Bosnia ed Erzegovina appartegnevan tenor la dumbraziun dal pievel dal 1948 10 % a la populaziun citadina, entant che quai eran en Serbia be 2 %. Durant ils success da l’industrialisaziun ils onns 1945–1965 han alura 9 200 000 abitants da la Jugoslavia bandunà lur ambient rural. In milliun Serbs èn migrads nà da las autras sutrepublicas en la Serbia. Tant las citads sco er ils vitgs èn daventads uschia ibrids culturals.

Betg il davos grazia a la brigada da voluntaris Omladinske èsi reussì da realisar impurtants projects d’infrastructura (l’autostrada – numnada autoput – che maina dal cunfin austriac fin en la Grezia, il chanal Danubi-Tisza, l’ovra idraulica Đerdap I e.a.). Muntada simbolica per la coesiun naziunala dueva però surtut cuntanscher la viafier da muntogna Belgrad-Bar che maina sur 476 km tras las Dinaridas dal Sid e che Tito ha inaugurà il matg 1976.

Gia ils onns suenter il 1965 èn alura stads segnads d’ina stagnaziun economica ed ins ha bandunà dal tuttafatg ils plans da tschintg onns. Dapi l’entschatta dals onns 1970 (uschenumnada Primavaira croata) ha alura cumenzà in resvegl linguistic-cultural da las singulas sutrepublicas. Politicamain è quai tranter auter sa manifestà en furma da la nova constituziun dal 1974 ch’ha manà ad in’ulteriura decentralisaziun e cementà uschia l’ulteriur svilup da la Jugoslavia en direcziun da stadis separads.

Avertura da la viafier Belgrad-Bar tras Tito (1976)

Bain han ins anc empruvà ina giada da suttastritgar l’unitad naziunala cun proclamar Tito l’onn 1978 sco president sin vita duranta. Ma suenter sia mort l’onn 1980 (cun 88 onns) ha la dissoluziun dal stadi jugoslav cuntinuà pir che mai. Gist er pervi da la crisa economica dal pajais durant ils onns 1980 èn adina dapli politichers ed intellectuals da tut las sutrepublicas s’orientads vers programs naziunalistics. En il medem spiert naziunalistic ha il nov manader politic en Serbia, Slobodan Milošević, reducì a partir dal 1987 l’autonomia dal Cosovo e schlià quella dal tuttafatg il 1989. Cun la revoluziun antibirocratica da Milošević ha il naziunalissem serb cuntanschì il 1988/89 per las autras sutrepublicas ed uschia er per la coesiun da la Jugoslavia tratgs adina pli smanatschants. Suenter pliras manifestaziuns en massa a Belgrad dueva quest svilup culminar en il pled da Milošević a chaschun da las festivitads commemorativas per ils 600 onns dapi la Battaglia da Cosovo.

Cun la sortida da la Slovenia or da la lia dals communists il 1990 (en rom dal 14avel congress da la lia dals communists da la Jugoslavia) era la situaziun a nivel statal en il fratemp tendida sin il piter pir. Parallelamain è sa furmada tranter ils Serbs da la Krajina en Croazia in’opposiziun cunter il moviment d’independenza croat, la quala ha prendì en mira l’administraziun autonoma ed ha er ponderà da separar la Krajina da la Croazia cun meds militars. La schliaziun militara da la crisa da la Jugoslavia ch’era vegnida tratga en consideraziun da la Serbia, la Croazia e la Slovenia, era uschia daventada ina realitad. La cunvegna secreta da Karađorđevo tranter Milošević e Tuđman dals 26 da mars 1991 che preveseva, en vista al fatg che la Jugoslavia deva dapart, la partiziun da la Bosnia tranter la Croazia e la Serbia, ha furmà l’emprim pass offensiv d’ina restructuraziun dal territori jugoslav.

Guerras da la Jugoslavia 1991–1995 e Guerra dal Cosovo 1998–1999

Las Guerras da la Jugoslavia èn la finala proruttas cun las decleraziuns d’independenza da la Slovenia e la Croazia e pli tard da la Bosnia ed Erzegovina. L’emprim eran participadas a la guerra unitads regularas da l’armada populara jugoslava (JNA), las qualas han bandunà suenter la renconuschientscha internaziunala da la Slovenia, Croazia e Bosnia las republicas sut cumbats da retratga u èn sa transfurmadas en l’armada dals Serbs bosniacs e croats. La guerra tranter la Serbia e la Croazia ha surtut culminà a Vukovar, en quel mument che l’JNA, ch’era anc sa cuntegnida passiva en la guerra da la Slovenia, è uss intervegnida a favur da la vart serba a moda averta e cun tut ils meds che la stevan a disposiziun. Surtut a l’entschatta da la guerra ha la Serbia sustegnì la Republica serba Krajina ed ils Serbs bosniacs cun meds militars e finanzials, ha alura però proclamà en il decurs da la guerra in embargo sur la republica serba bosniaca.

Durant la guerra en Bosnia han las Naziuns unidas proclamà in embargo cunter la Republica federala Jugoslavia. Motiv per las sancziuns avevan tranter auter furmà las purificaziuns etnicas, sco il mazzament da 8000 umens e giuvens a Srebrenica, che sa drizzavan surtut cunter muslims bosniacs, ma er cunter auters abitants da la Bosnia da derivanza betg serba. Als Serbs croats e bosniacs èsi reussì a l’entschatta da la guerra d’occupar grondas parts da la Croazia e Bosnia, surtut ils districts en ils quals vivevan maioritads serbas. En il decurs da l’operaziun militara croata Oluja l’onn 1995 è la gronda part da la populaziun serba vegnida stgatschada da la Croazia, quai ch’ha manà ensemen cun la vieuta militara en Bosnia e la Cunvegna da Dayton a la fin da la guerra. Durant las guerras en Bosnia e Croazia èn radund 700 000 Serbs fugids en Serbia.

Suenter la Cunvegna da Dayton, la quala ha terminà la Guerra da la Bosnia, e la fin da la Republica serba Krajina, è il status da la provinza Cosovo cun sia maioritad d’Albanais restà suenter il 1994 l’ultima dumonda politica brisanta en rom dal declin da la Jugoslavia. Ils tumults adina pli violents en il Cosovo ha la regenza serba sut Slobodan Milošević empruvà da terminar cun meds da polizia restrictivs e la finala er cun meds militars. L’UÇK (‹Armada da liberaziun dal Cosovo›) che lavurava cun meds terroristics ha cumenzà il 1996 ad attatgar er directamain forzas da segirezza serbas. Damai che la Serbia ha reagì cun in’offensiva massiva, èn intervegnids ils stadis dal vest. Il fatg che la Serbia ha laschà spirar l’entschatta 1999 in ultimatum respectiv, ha la NATO interpretà sco casus belli ed ha lantschà l’operaziun da guerra aviatica Allied Force cunter la Republica federala Jugoslavia. Quest’operaziun vegn resguardada fin oz da blers experts dal dretg internaziunal sco illegala. Sut pressiun militara da la NATO ha il parlament serb la finala consentì il zercladur 1999 al plan da pasch dals stadis G8 ed a las pretensiuns principalas da la NATO. Cun la resoluziun 1244 dals 10 da zercladur 1999 han las Naziuns unidas ordinà in’administraziun internaziunala transitorica civila (UNMIK) e la preschientscha da la NATO en il Cosovo (KFOR).

Questa resoluziun ha da princip confermà l’appartegnientscha da la provinza Cosovo a la Jugoslavia, resalvond però ina regulaziun definitiva dal status. Cun la retratga da l’armada e polizia jugoslava han er bundant 200 000 Serbs bandunà la provinza.

Democratisaziun e schliaziun da la lia cun il Montenegro

L’onn 2000 è Vojislav Koštunica vegnì elegì sco president jugoslav, quai ch’ha terminà l’èra Milošević. Il schaner 2001 è Zoran Đinđić daventà nov primminister. Quai ha tranter auter gì per consequenza ch’ins ha surdà il fanadur 2010 Slobodan Milošević a la Curt penala internaziunala per l’anteriura Jugoslava (ICTY) a Den Haag. Il mars 2003 è Đinđić daventà l’unfrenda d’in attentat commess da circuls d’ultranaziunalists. Il 2004, sut il nov president d’orientaziun liberala e proeuropeica, han la democratisaziun e l’avischinaziun a l’Uniun europeica pudì cuntinuar en pass pli gronds.

Quai n’ha però betg pudì impedir ch’il process da dissoluziun dal stadi cuntinueschia. Dapi il 1992 aveva la Republica federala da la Jugoslavia consistì be pli da la Serbia e dal Montenegro; il 2003 ha il parlament schlià questa lia ed il 2006 èn il Montenegro e la Serbia sa declerads sco pajais independents. Il favrer 2008 ha alura er il Cosovo, situà entaifer il territori statal serb, declerà envers la Serbia l’independenza. Il parlament serb considerescha questa secessiun sco illegala, entaifer il dretg internaziunal è ella contestada.

Il fanadur 2008, suenter novas elecziuns ch’avevan manà ad ina coaliziun tranter la partida democratica regenta ed ils socialists, èsi reussì d’arrestar a Belgrad Radovan Karadžić sco delinquent da guerra supponì; circuls naziunalists han reagì sin quai cun protestas per part violentas. A medem temp ha quest svilup fatg libra la via ad ulteriurs pass d’avischinaziun vers in’eventuala adesiun a l’Uniun europeica futura.

Economia

Svilup economic

La punt Ada sur la Sava a Belgrad

Las Guerras da la Jugoslavia durant l’emprima mesadad dals onns 1990 han fatg economicamain gronds donns a la Serbia. Cumbain ch’i n’è betg vegnì cumbattì sin terren serb, han la mancanza dal stgomi da rauba cun las autras parts da la Jugoslavia, il sustegn da las truppas serbas en la Croazia e Bosnia sco er las sancziuns da las Naziuns unidas manà en il pajais ad ina greva crisa economica. Gia il 1992 avevan serrà dus terzs dals manaschis, fin il 1995 è l’economia formala quasi dada ensemen dal tuttafatg. Tar ratas d’inflaziun mensilas da 300 000 000 procent è la capacitad da cumpra da la paja dal mais crudada en media sin la cuntravalur da 56 DM e las rentas sin valurs d’ina cifra; radund quatter tschintgavels da la populaziun vivevan sut la limita da povradad. Prest l’entira activitad economica è sa spustada sin il champ informal. Cuntrabanda, commerzi da barat, autoprovediment cun mangiativas en furma d’agricultura accessorica, il duvrar si ils respargns da devisas ed il sustegn tras Serbs che vivevan a l’exteriur han pussibilità a la populaziun da surviver.

Dapi l’onn 2000 sa stentan las regenzas da la Serbia d’etablir in’economia orientada vers il vest. Entaifer curt temp ha la Serbia gì success areguard la stabilisaziun macroeconomica e tar refurmas da structura, per exempel sin il sectur da finanzas e d’energia. Ils pretschs èn vegnids liberalisads, il sistem da taglia e la duana refurmads. Er la crisa da finanzas dal 2009 n’ha betg tutgà il pajais uschè ferm sco blers auters. En il Global Competitiveness Index sa chatta il pajais sin plaz 78 da 137 (situaziun dal 2017/18). En l’Index da la libertad economica è il pajais sin plaz 99 da 180 (situaziun dal 2017).

Sa sbassada fitg ferm è la cumpart da persunas che vivan sut la limita da povradad. Il 2008 cumpigliava quella 13,2 % (media europeica: 16,5 %). Sin in nivel relativamain aut sa chatta percunter la cifra da dischoccupads ed er la paja netto è en media anc adina vaira bassa.

Products d’export principals da la Serbia furman fier, atschal, textilias, products da gumma, furment, puma, legums e metals senza fier. Importà vegn surtut petroli e derivats da petroli, autos, gas, apparats electrics e maschinas d’industria.

La gronda part dals imports derivan da la Russia, suandà da la Germania, Italia, China ed Ungaria. Exportà vegn surtut en Germania, Italia, Bosnia ed Erzegovina, Montenegro e Rumenia.

Cooperaziuns economicas

La Serbia è il sulet pajais europeic ordaifer la Communitad dals Stadis Independents (CSI) ch’ha fatg ina cunvegna da commerzi liber cun la Russia (t.a. en il sectur dal provediment d’energia). Ed entaifer la promoziun economica da la China – en rom d’in fond da svilup spezial per l’Europa Centrala e da l’Ost – vegnan actualmain, da 15 stadis sustegnids, realisads la gronda part dals projects en Serbia.

Structura economica

Agricultura

Radund 65 % da l’entira surfatscha da la Serbia vegnan tratgs a niz tras l’agricultura. Il reliev da la Planira Pannonica ch’è fitg adattà per in’agricultura intensiva, ha fatg da la provinza Vojvodina il graner da la Serbia.

Las regiuns collinusas fin muntagnardas da la Serbia Centrala èn savens segnadas da plantaschas da puma. La Serbia è surtut, er a nivel global, in impurtant producent da palogas, frajas e maila. Il territori furma ultra da quai gia dapi tschientaners ina regiun da viticultura. En l’allevament d’animals èn tipics l’engrasch da portgs e la tegnida d’arments; en las regiuns muntagnardas en il sidvest e l’ost la tegnida da nursas.

Industria

Il sectur industrial dal pajais sa chatta dapi intgins onns en creschientscha cuntinuanta. Dal temp socialistic era la gronda part da las firmas en Serbia interpresas statalas. Il sectur industrial dal pajais è segnà d’ina gronda cumpart d’interpresas pitschnas e mesaunas. Ils pli impurtants secturs industrials èn l’industria elavuranta e l’industria da construcziun.

Producids vegnan surtut victualias, textilias, products da metal, vaider, cement, maschinas e per part er products tecnologics e da telecommunicaziun.

Servetschs

Dapi il 2001 dominescha il sectur da servetschs l’economia en Serbia e cumpiglia lunsch sur la mesadad dal product naziunal brut. Il pli grond center da servetschs furma la chapitala Belgrad; er las autras grondas citads Novi Sad e Niš furman impurtantas plazzas da servetschs. Ils secturs ils pli impurtants èn las bancas, las assicuranzas, il commerzi ed il traffic.

Energia

La funtauna d’energia primara furma il charvun, avant la forza idraulica ed il petroli. Ils pli impurtants implants electrics èn l’ovra d’energia da charvun a Kostolac ed il sistem da forza idraulica dal Danubi cun las ovras Đerdap I + II.

Turissem

Drvengrad

Ils lieus turistics principals en la Serbia èn las citads grondas Belgrad e Novi Sad, divers lieus da cura, las muntognas Kopaonik e Zlatibor sco er il Danubi. En pli porscha la Serbia numerusas fortezzas e claustras sco er in vast dumber da lais e chavorgias, da la quala la Porta da Fier è la pli gronda. Bleras da questas atgnadads geograficas èn protegidas en furma da territoris natirals u parcs naziunals. La Chasa da las flurs – il mausoleum da Tito en il Museum da l’istorgia da la Jugoslavia – attira surtut il di da la mort da Tito, ils 4 da matg, numerus visitaders da tut las parts da l’anteriura Jugoslavia.

Budget statal

Il budget statal per l’onn 2011 ha cumpiglià expensas en l’autezza da 844,9 milliardas dinars ed entradas previsas da 724,4 milliardas dinars. Da quai resulta in deficit dal quint en l’autezza da 4,1 % dal product naziunal brut.

Ils debits dal stadi han muntà il 2011 13,79 milliardas euros u 41,7 % dal product naziunal brut.

Las pli grondas posiziuns entaifer il budget dal 2011 han muntà las expensas socialas (21,8 %), las pensiuns (18,6 %) e las pajas dals servetschs publics (12,4 %).

Infrastructura

Sectur d’energia

L’energia vegn surtut gudagnada en Serbia tras ovras da cotgla e da forza idraulica; radund in terz da la producziun annuala – ca. 10 fin 12 milliardas uras kilowatt – derivan d’implants idraulics. Il 2009 è vegnì generà in surpli d’energia da 2,6 milliardas kWh.

La Serbia dispona tenor stimaziun d’experts d’in potenzial considerabel per utilisar meglier funtaunas d’energia alternativas, quai surtut en furma da biomassa, suandà d’energia solara, pitschnas ovras idraulicas, geotermia ed energia da vent.

Traffic

La Serbia furma in impurtant pajais da transit per il traffic nà da l’Ungaria resp. da la part orientala da l’Europa Centrala vers la Grezia, Bulgaria, Macedonia dal Nord, Albania e Tirchia. Actualmain vegnan realisads gronds projects da renovaziun ed extensiun da las vias da traffic, surtut da straduns ed autostradas, ma er da las vias sin rodaglias, dals ports e da las plazzas aviaticas.

Traffic sin via

La rait da vias ha ina lunghezza totala da 45 290 kilometers. La Serbia dispona d’ina rait d’autostradas, suttamessas a taxas (vignetta), da var 650 kilometers. En avegnir duain set autostradas colliar Belgrad cun la part centrala dal pajais; duas da quellas collian il pajais vers sidvest cun il Montenegro resp. vers nordost cun la Rumenia.

Traffic da viafier

La Serbia dispona d’ina rait da viafier da bundant 3800 kilometers. Da quai èn stgars 1400 kilometers electrifitgads. Ina gronda part da la rait da viafier na correspunda però betg pli al standard tecnic dals pajais industrials e sto perquai vegnir renovada. Quai succeda per ina buna part cun sustegn finanzial da la China; quella vul numnadamain manar en avegnir ina part considerabla dals transports da rauba en l’Europa sur il port da Pireus (Athen) e da là vinavant sin la viafier.

Las pli impurtantas staziuns da viafier per il traffic a lunga distanza furman Belgrad (la staziun principala, Prokop e Novi Beograd), Novi Sad, Niš e Subotica. L’entir traject Budapest-Belgrad vegn schlargià dapi il 2017 per la viafier ad auta sveltezza. Sper las lingias a l’intern dal pajais trategnan las viafiers da la Serbia colliaziuns directas vers il Montenegro, la Tirchia e divers stadis da l’Uniun europeica, tranter auter en Bulgaria sco er en l’Ungaria ed Austria.

Pervi da l’origin istoric eterogen da sias raits da viafier, las qualas èn pir creschidas ensemen pass per pass ad in’unitad, ha il sistem da viafiers da la Serbia e Bosnia furmà a ses temp la pli gronda rait da viafier a binaris stretgs dal mund. Tschertas parts da questa rait eran enconuschentas per la bellezza da la cuntrada (surtut il traject da 400 km tranter Belgrad e Sarajevo) ubain per lur construcziun temeraria (surtut en la Šarganska osmica). Il tschancun tranter Višegrad e Kremna è en il fratemp vegnì refatg sco viafier da museum e furma in dals sulets tschancuns da viafier a binaris stretgs internaziunals en l’Europa.

Traffic aviatic

Per il traffic aviatic gioga la plazza d’aviaziun internaziunala Nikola Tesla al vest da Belgrad la pli impurtanta rolla. Daspera exista la plazza aviatica Konstantin Veliki a Niš. In’ulteriura plazza d’aviaziun civila han ins stgaffì cun transfurmar l’anteriura plazza d’aviaziun militara sper Užice. Air Serbia furma la societad aviatica statala.

Navigaziun interna

Sin ils flums Danubi, Sava e Tisza datti blers trajects che servan dapi intgins onns er sco rutas turisticas. Cun il Danubi dispona la Serbia d’ina via navigabla vers la Mar Naira.

Societad

Medias

Edifizi da la televisiun statala RTS suenter il bumbardament tras la NATO l’onn 1999

En la Serbia cumparan radund 20 gasettas dal di, tranter quellas ‹Politika›, ‹Blic› e ‹Večernje novosti›. Tranter ils magazins politics mensils èn ‹NIN› e ‹Vreme› ils pli impurtants.

La televisiun statala RTS cumpiglia dus chanals e sa chatta en transfurmaziun vers in sistem da dretg public. Tranter ils numerus chanals da televisiun privats ha RTV Pink la pli auta quota d’aspectaturs. Sper ils trais chanals da radio statals datti numerus privats. Enconuschent è surtut vegnì ils onns 1990 l’emettur B92, cur che quel ha sustegnì activamain l’opposiziun cunter la regenza da Milošević.

En la rangaziun da la libertad da pressa dal 2017, la quala vegn tgirada da Reporters senza cunfins, sa chatta la Serbia sin plaz 66 da 180 pajais. Areguard la situaziun da la libertad da pressa datti tenor organisaziuns nunguvernamentalas «problems evidents».

Furmaziun

Dapi il 2003 è en vigur en Serbia ina refurma fundamentala dal sistem da furmaziun. Tranter auter è la durada da la scola obligatorica vegnida prolungada da otg sin nov onns. Ultra da quai han ins surlavurà e modernisà ils plans d’instrucziun e definì da nov las pretensiuns a las forzas d’instrucziun.

L’obligaziun d’ir a scola cumenza cun set onns. La scola obligatorica sa dividida en trais blocs da trais onns. Silsuenter han ils giuvenils la pussaivladad da frequentar il gimnasi da quatter onns, ina scola media spezialisada che dura, tut tenor il sectur, dus fin quatter onns, ubain da cumenzar ina furmaziun professiunala che dura dus ni trais onns. Tant il diplom gimnasial sco er quel da las scolas medias spezialisadas pussibiliteschan l’access a las universitads. En Serbia existan en tut tschintg universitads, numnadamain a Belgrad, Kragujevac, Niš, Novi Sad e Novi Pazar.

Dis da festa

Sper il prim da matg (di da la lavur) ed ils dis da festa da la baselgia ortodoxa (per part tenor chalender gregorian) vegnan festivads en Serbia: il di da la festa naziunala (15 da favrer 1835: emprima constituziun serba), la fin da la Segunda Guerra mundiala (9 da matg 1945) ed ils 28 da zercladur sco di dals Serbs ch’èn crudads per la patria.

Sport

Ils sports ils pli populars en Serbia èn ballabasket, ballape, ballamaun, ballanataziun, ballarait e tennis.

En il ballabasket han la Serbia ed il Montenegro (sco Republica federala da la Jugoslavia) pudì cuntinuar suenter il declin da la Jugoslavia cun ils success d’antruras (campiun mundial 1998 e 2002 e campiun europeic 1995, 1997 e 2001). Intgins giugaders da ballabasket serbs giogan en la liga da ballabasket americana (NBA).

Er en il ballarait han la Serbia ed il Montenegro gì gronds success (vicecampiun mundial 1998, medaglia d’aur als gieus olimpics 2000, campiun europeic 2001 e 2011).

La squadra naziunala da ballanataziun ha gudagnà il campiunadi mundial 2005 e 2009; a chaschun da gieus olimpics ha il team cuntanschì trais giadas aur, quatter giadas argient e trais giadas bronz.

Ils giugaders da tennis serbs ch’han gì il pli grond success èn stads Novak Đoković (sin plaz in da la rangaziun mundiala il fanadur 2011 fin il fanadur 2012) sco er Ana Ivanović e Jelena Janković (sin plaz in da la rangaziun mundiala mintgamai intginas emnas durant il 2008)

Il pli grond success da la Serbia en il ballape ha furmà la victoria da la squadra U20 il 2015 en la Nova Zelanda, nua ch’els èn daventads campiuns mundials en il final cunter la Brasilia. La squadra naziunala ha pudì sa qualifitgar repetidamain per il campiunadi europeic e campiunadi mundial.

Cultura

Sautunz da l’ensemble naziunal KOLO

Il territori da la Serbia odierna è gia stà populà en temps preistorics. In’impurtanta rolla ha surtut giugà la cultura da Vinča ch’ha sviluppà ina da las pli veglias scrittiras enconuschentas. Al lieu da chat Lepenski Vir al Danubi vegn supponida la pli veglia populaziun sedentara d’agriculturs ed allevaturs da muvel ch’è enconuschenta en l’Europa.

En temps passads ha la Serbia adina puspè furmà ina regiun da cunfin d’impurtants imperis. Uschia manava il cunfin tranter la Roma occidentala e la Roma orientala per lung da la Drina tras territori serb. A la Sava ed al Danubi sco er per lung da la via militaris sa chattavan dal temp da l’antica tardiva numerus champs da legiunaris (Singidunum), citads (Sirmium, Viminatium) e residenzas imperialas (Sirmium, Naissus, Mediana, Felix Romuliana). Dal temp bizantin ha Justinian I fundà qua ina sedia episcopala (Justiniana Prima) – l’ultima fundaziun d’ina citad en l’antica ed a medem temp l’emprima fundaziun urbana puramain cristiana sin la Peninsla dal Balcan. Dapi il segund assedi da Vienna tras ils Tircs ha er il cunfin tranter l’Imperi osmanic e l’Austria-Ungaria manà per lung dal Danubi tras territori serb. Tut quai ha laschà ses fastizs: La part settentriunala da la Serbia è colliada culturalmain pli ferm cun l’Europa Centrala che la part meridiunala.

La pli grond’influenza sin la cultura serba sa lascha attribuir a l’Imperi bizantin, quai cun introducir il cristianissem, il ritus bizantin e la scrittira cirillica, ma er en furma dal ceremonial curtais e d’influenzas multifaras sin la litteratura, pictura ed architectura. Per quest motiv sa senta la gronda part dals Serbs colliada fin oz cun la baselgia ortodoxa. Ina muntada speziala entaifer la cultura serba han er las numerusas claustras, da las qualas ina gronda part èn gia vegnidas construidas en il temp medieval sco fundaziuns da las dinastias regentas. Qua èn er sa mantegnidas las cronicas ed agiografias che tractan l’istorgia dal monachissem e dals regents da la regiun; quellas duevan pli tard esser impurtantas per l’ideologia statala ed identitad naziunala.

Las baselgias claustralas furman savens ina sintesa tranter ils stils architectonics romanic e bizantin. Famus èn er ils numerus frescos dal temp autmedieval ch’èn sa mantegnids e ch’anticipeschan per part gia il spiert da l’umanissem e da la renaschientscha che dueva sa far valair pli tard en l’Italia. A l’art bizantin tutga uschia en general ina posiziun centrala entaifer la creaziun artistica da la Serbia. Emprests da quest art èn sa mantegnids fin en la moderna.

La conquista osmanica da la Serbia tranter il 1371 ed il 1459 ha medemamain furmà la cesura centrala en la creaziun artistica dal pajais. Il center da la cultura serba è sa spustà successivamain en il sid dal Reginavel da l’Ungaria en la Sirmia a las costas da la Fruška Gora. Las claustras ch’èn sa sviluppadas là a partir dal 15avel tschientaner èn stadas impurtantas conservaturas da la tradiziun e cultura serba. En la Serbia sezza ha percunter dominà ils proxims tschientaners la creaziun artistica dal mund islamic, oravant tut en furma da l’art classic da tempra osmanica. Il ritg artisanadi islamic è surtut sa manifestà en il stil da la decoraziun d’interiurs, architectura d’ierts, vestgadira ed en general en l’art applitgà.

Cun ils chants epics serbs è sa furmà dapi il 15avel tschientaner in’atgna poesia populara ch’ha, dada vinavant a moda orala ed accumpagnada tras la gusla, tgirà la memoria a la Battaglia da Cosovo sco er als haiducs (cumbattants cunter il domini osmanic).

Las sullevaziuns serbas a l’entschatta dal 19avel tschientaner han restituì a la Serbia successivamain si’autonomia. Uschia ha la moderna europeica, surtut nà da Vienna, fitgà successivamain pe en la Serbia.

Litteratura

• Peter Becker: 1914 und 1999. Zwei Kriege gegen Serbien. Auf dem Weg zum demokratischen Frieden? Nomos, Baden-Baden 2014, ISBN 978-3-8487-1473-5.
• Katrin Boeckh: Serbien und Montenegro. Geschichte und Gegenwart. (= Ost- und Südosteuropa – Geschichte der Länder und Völker), Verlag Friedrich Pustet, Regensburg 2009, ISBN 978-3-7917-2169-9.
• Konstantin Jireček: Geschichte der Serben. 2 toms. Hakkert, Amsterdam 1967 (1911).
• Konstantin Jireček: Staat und Gesellschaft im mittelalterlichen Serbien: Studien zur Kulturgeschichte des 13.–15. Jh. Parts 1–4, Hölder, Vienna 1912–1919.
• Malte Olschewski: Der serbische Mythos: die verspätete Nation. Herbig, Minca 1998, ISBN 3-7766-2027-7.
• Steven W. Sowards: Moderne Geschichte des Balkans. Der Balkan im Zeitalter des Nationalismus. Books on Demand, Norderstedt 2004, ISBN 3-8334-0977-0.
• Holm Sundhaussen: Geschichte Serbiens: 19.–21. Jahrhundert. Böhlau, Vienna e.a. 2007, ISBN 978-3-205-77660-4.
• Gordana Ilic Markovic (ed.): Veliki Rat. Der Erste Weltkrieg im Spiegel der serbischen Literatur und Presse. Promedia, Vienna 2014, ISBN 978-3-85371-368-6.

Colliaziuns

 Commons: Serbia – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Pagina uffiziala dal parlament serb
• Uffizi da statistica da la Serbia
• Descripziun da la Serbia en il World Factbook