Folwoeksene

In folwoeksene is yn 'e biology in organisme (lykas in minske, bist of plant) dat geslachtsryp is. Yn 'e minsklike, sosjale kontekst wurdt mei 'folwoeksene' yn 'e regel immen bedoeld dy't net inkeld geslachtsryp is, mar dy't ek mentaal ryp is en ferantwurdlikheidsgefoel hat, dy't him- of harsels yn 'e minsklike maatskippij rêde kin troch it fermogen om produktyf mei oare minsken om te gean, en dy't selsstannich libje kin troch yn syn of har eigen ûnderhâld te foarsjen. Wetlik is in folwoeksene of mearderjierrige immen dy't in beskate âldens berikt hat (yn Nederlân 18 jier) en dêrom net mear as minderjierrich beskôge wurdt. Dizze trije definysjes oerlaapje inoar, mar falle net folslein gear. De steat fan it folwoeksen wêzen hjit folwoeksenens; de steat fan it mearderjierrich wêzen hjit mearderjierrigens.

Biologyske definysje

Neffens de biologyske definysje is in folwoeksene in organisme dat geslachtsryp is en almeast ek lichaamlik folgroeid. Dat wol sizze dat sa'n organisme súksesfol dielnimme kin oan 'e fuortplanting fan syn soarte. Hoelang't it duorret ear't de geslachtsripens berikt is, ferskilt per soarte organisme. De Afrikaanske savanne-oaljefant docht der 10 oant 12 jier oer, wylst de hûsmûs mei 2 moanne safier is. Minsken berikt geslachtsripens om 'e 12 jier hinne, mar op dy âldens wurde se noch beslist net as folwoeksen beskôge.

Sosjale definysje

Minsken moatte behalven geslachtsryp nammentlik ek psychysk ryp wêze foar't se as folwoeksen beskôge wurde. Dat wol sizze dat se har in beskate mjitte fan ynsjoch eigen meitsje moatte yn 'e aksjes fan harsels en oaren en dat se har selsstannich yn 'e minsklike maatskippij rêde kinne moatte. No is dat wat in rekbere omskriuwing, want net eltse folwoeksene kin him op elts momint en yn eltse sitewaasje rêde. Om in foarbyld te jaan: ien dy't net wit hoe't er in fytsbân plakke moat, sil in fytsmakker freegje moatte. It beslút om dat te dwaan, kin lykwols wól selsstannich nomd wurde. En hy kin him der troch syn folwoeksenens letter net op beroppe dat er net wist dat soks him jild kostje soe.

Hâlden en dragen dat blyk jout fan selsstannichheid en in beskate betochtsumens, wurdt 'folwoeksen gedrach' neamd. Dêrfoaroer stiet ûnfolwoeksen gedrach, dêr't út ôflaat wurde kinne soe dat immen noch net wier folwoeksen is. It probleem mei dy mjitstêf is dat ek ûnfolwoeksenen har wolris folwoeksen hâlde en drage, en dat folwoeksenen ek wolris ûnfolwoeksen gedrach oan 'en dei lizze. Sa wurdt fan manlju dy't har net bine wolle oan in partner wolris sein dat se 'noch net folwoeksen binne', wylst it dêrby gean kin om lju fan fyftich jier of âlder.

Folwoeksenen kinne yn 'e minsklike kontekst ûnderferdield wurde yn in stikmannich leeftydskategoryen. Jongfolwoeksenen binne guons dy't op it reitsflak fan folwoeksenen en bern ferkeare, fan 'e âldens fan likernôch 16 oant 20 jier. Dêrnei folgje de jongere folwoeksenen, fan rûchwei 20 oant 40 jier; de lju fan middeljierren, fan rûchwei 40 oant 60 jier; lju op jierren, ek wol bejierre lju of senioaren neamd, fan rûchwei 60 oant 90 jier; en ta einbeslút lju op hege jierren, boppe de 90 jier.

Wetlike definysje

De wetlike term foar folwoeksenens is mearderjierrigens. Dat stiet foar minderjierrigens oer, wêrby't men noch bern en dêrom net wilsbekwaam achte wurdt. Men wurdt automatysk mearderjierrich as men in beskate âldens berikt. Yn Nederlân leit dy grins by 18 jier, al wie dat oant 1986 noch 21 jier en oant 1901 sels 23 jier. In protte oare lannen, wêrûnder Belgje, Dútslân, Itaalje, Kroaasje, Ingelân, Wales, Noard-Ierlân, de Feriene Steaten, Austraalje, Brazylje, Kolombia, Meksiko, Yndia, de Filipinen en de Kanadeeske provinsjes Alberta, Kebek, Manitoba, Ontario, Prins Edwardeilân en Saskatchewan hâlde ek 18 jier oan. Yn Skotlân is men lykwols mei 16 jier al mearderjierrich, wylst de Kanadeeske provinsjes en territoaria Britsk-Kolumbia, Yukon, Nijfûnlân en Labrador, Nij-Breunswyk, Nij-Skotlân, Nûnavût en de Noardwestlike Territoaria 19 jier oanhâlde, en Japan, Nij-Seelân, Tailân en Taiwan 20 jier.

In mearderjierrige is yn de measte rjochtsstelsels wils- of hannelingsbekwaam en sil dus foar al syn eigen rjochtshannelings ynstean moatte. As men strafrjochtlike delikten begiet, wurdt men boppedat as mearderjierrige net mear neffens jeugdstrafrjocht, mar neffens it folwoeksenestrafrjocht berjochte. Ek oare rjochten en plichten wurde oan in persoan oerdroegen as hy of sy mearderjierrich wurdt. Sa jilde der yn in soad lannen foar beskate aktiviteiten dy't rûnom as skealik beskôge wurde (drinken fan alkohol, smoken) of wêrfoar't in beskate mjitte fan folwoeksen ynsjoch nedich is (autoriden, stimmen) minimumleeftydsgrinzen. Faak falle dy gear mei de oergong fan minderjierrigens nei folwoeksenens, mar soms ek net.

Sa mei men as mearderjierrige yn 'e measte lannen (lykas Nederlân) mei 18 jier foar it earst stimme, autoride en trouwe. Yn 'e Feriene Steaten mei men lykwols al mei 16 jier autoride, wylst (famkes) yn guon ûntwikkelingslannen faak al mei 15 jier trouwe meie. Fierders is yn Nederlân 18 jier de minimumleeftyd om alkohol te drinken en de minimumleeftyd om te smoken, wylst men yn 'e Feriene Steaten pas mei 21 jier alkohol drinke mei. Ek kenne in protte lannen in minimumleeftyd foar seksueel kontakt. Yn Nederlân leit dy leeftydsgrins op 16 jier. Yn Angoala en in grut tal dielsteaten fan Meksiko is minimumleeftyd foar seksueel kontakt lykwols 12 jier.

Nederlânske wet

Kêst 1:233 BW seit:

"Minderjierrigen binne sy, dy't âlderdom fan achttjin jierren net berikt hawwe en net troud of registrearre binne dan wol troud of registrearre west hawwe of mei tapassing fan kêst 253ha mearderjierrich ferklearre binne."

Foar guon beroppen is yn Nederlân wetlik in minimumleeftyd fan 21 jier foarskreaun, itsij ta beskerming fan 'e beoefener fan it oangeande berop, itsij om't de útoefening fan dat berop in bysûndere ferantwurdlikheid foar oaren mei him bringt. Sa hantearret de Drank- en Hoarekawet (kêst 8) in minimumleeftyd fan 21 jier foar de útoefening fan it hoareka- of slitersbedriuw. Itselde jildt yn begjinsel foar it berop fan bussjauffeur, lykas fêstlein yn 'e Wegeferkearswet 1994 (kêst 110). Fierders skriuwt de oanhingige Wet Regulearing Prostitúsje en Bestriding Misstannen Seksbrâns in minimumleeftyd fan 21 jier foar eksploitanten fan seksbedriuwen en foar sawol manlike as froulike prostituees.

Boarnen, noaten en referinsjes

Boarnen, noaten en/as referinsjes:

Foar boarnen en oare literatuer, sjoch ûnder: Bronnen, noten en/of referenties, op dizze side. Commons Wikimedia Commons  Ofbylden dy't by dit ûnderwerp hearre, binne te finen yn de kategory Adults fan Wikimedia Commons.