Wikipedija

Dorćol

Dorćol je deo Beograda koji se nalazi u najstarijem gradskom jezgru u gradskoj opštini Stari grad. Linije koje saobraću kroz Dorćol su: 24 (Dorćol–Neimar), 26 (Dorćol–Braće Jerković), 79 (Dorćol–Mirijevo), noćne linije 26 (Dorćol–Braće Jerković) i 401 (Dorćol–Pinosava). Današnje granice Dorćola se nalaze između beogradske tvrđave, odnosno kalemegdanskog parka (koji se ponekad nazivaju delom Dorćola), Vasine i Uzun-Mirkove ulice (ponekad se smatra da ide i do ulice kneza Mihaila), okoline Bulevara despota Stefana i Dunava. Nekada se pod Dorćolom smatrala samo raskrsnica (do sredine XIX veka glavne beogradske ulice) ulice Cara Dušana i ulice Kralja Petra (Dubrovačke) i okolina ove raskrsnice (na Gornjem i Donjem Dorćolu), potom uglavnom severni deo ograničen Dunavom (što se zvalo u stvari Jalija, tj. obala), ulicom Cara Dušana i Dubrovačkom ulicom. Deo Dorćola od Knez Mihailove ulice do ulice cara Dušana zvao se nekada Zerek, što znači padina.[1]

Dorćol
Ulica cara Dušana
Ulica cara Dušana
Grad Beograd
Opština Stari grad
Stanovništvo 22.707
Dorćol na mapi Beograda
Dorćol
Dorćol
Dorćol (Beograda)


Koordinate: 44° 49′ 24" SGŠ, 20° 27′ 38" IGD

Dorćolska dunavska obala je uređena, sa dugačkom biciklističkom stazom, šetalištem i splavovima. Na obali je i veliki Sportski centar (koji je prilikom otvaranja dobio kao prvo ime Sportski centar Dorćol) sa teniskim terenima na kojima se održava Otvoreno prvenstvo Srbije u tenisu, skoro do kule Nebojše, a u izgradnji je i velika marina.

U zimskom periodu dorćolski kej je važan za posmatrače vodenih ptica, jer se ovde mogu videti i vrste koje su retke na nivou Srbije.

Istorija

uredi

Na području današnjeg Dorćola oduvek se nalazilo gradsko jezgro Beograda, još od vremena antičkog Singidunuma. Singidunum je dostigao svoj vrhunac dolaskom Legije IV Flavije 86. godine. Ova legija je izgradila kvadratni kastrum (utvrđenje), koje se nalazilo na Gornjem gradu današnjeg Kalemegdana. Još jedan korak koji su Rimljani preduzeli u jačanju Singidunuma je bilo naselje za veterane legije pored tvrđave. Vremenom je veliko naselje nastalo oko kastruma. Grad je imao pravougaonu osnovu, a njegove ulice su se sekle pod pravim uglom. Neke osnove ovakvih urbanih elemenata sačuvane su i danas, što se vidi po položaju dorćolskih ulica Uzun Mirkove, Dušanove i Kralja Petra I. Studentski trg je bio rimski forum, okružen termama (koje su otkrivene tokom 1970ih) i takođe je sačuvao orijentaciju koju su Rimljani dali Singidunumu [2].

U srednjem veku, uključujući i vreme kada je Beograd bio glavni grad Srbije u vreme despota Stefana Lazarevića (1405—1427), na području današnjeg Dorćola se nalazi severno podgrađe, prema Dunavu [3]

Samo ime Dorćol znači raskrsnicu četiri ulice[1], a odnosi se na raskrsnicu ulice cara Dušana i ulice Kralja Petra, odnosno Dubrovačke. Sama reč je iz turskog jezika (dört = četiri, yol = put) a. Kao sevreno podgrađe u srednjem veku je bio glavni deo gradske varoši. Tokom vremena turske vlasti, centar Beograda, glavna ulica, odnosno čaršija (baš-čaršija) je bila današnja ulica Cara Dušana.[4] Ta ulica je ostala glavna sve do druge polovine 19. veka. Na dorćolskoj padini Zereku su bile kuće u vreme austrijske i turske vlasti. Na vrhu brda su bile bašte, tamo gde je sada Knez-Mihailova ulica. Sve najvažnije kuće u gradu nalazile su se na Dorćolu.

Kad su Austrijanci početkom 18. veka osvojili Beograd, najpre su počeli da tadašnju tursku kasabu pretvaraju u modernu zapadnjačku varoš, a najviše izmena pretrpeo je Dorćol, gde su tih godina doseljene 333 nemačke porodice iz oblasti Vormsa i Majnca.[5] U vreme turske vlasti na Dorćolu su živeli Turci i drugi muslimani. Bilo je i Jermena. U jednom delu Donjeg Dorćola, ispod Dušanove ulice, bilo je dosta Jevreja. Jedna od ulica ostala po nazivu Jevrejska, gde se nalazila Jevrejska mahala. Jevreja na teritoriji Beograda datiraju od rimskog vremena, a njihov boravak pouzdano se može od 16. veka. Njihove zgrade institucija nalazile su se u ulicama: Jevrejska, Solunska, Cara Uroša, Cara Dušana, Kralja Petra. U mnogim svečanim prilikama, o praznicima, kroz Jevrejsku ulicu su prolazile svečane povorke u kojima su se ponekad nosile relikvije iz obližnje sinagoge.[6]

Na Dorćolu je krenuo poslednji juriš srpske vojske u odbrani Beograda 1915. godine, nakon čuvenog govora komandanta majora Dragutina Gavrilovića, na prostoru Donjeg Dorćola, odnosno donjeg dela ulice Cara Uroša i Solunske, prema nasipu gde se i danas nalazi železnička pruga.

U šestoaprilskom bombardovanju u Drugom svetskom ratu, Dorćol je dosta stradao, ali najveće su bile ljudske žrtve. Pogođena je i porta Crkve Svetog Aleksandra Nevskog,[7] u kojoj su mnogi potražili sklonište od bombi. Još na početku rata izvršeno je popisivanje Jevreja, koji su bili obavezni da nose žute trake, hapšeni su i otpuštani iz službe, odvođeni na prinudni rad, u sabirni logor Topovske šupe i logore smrti Banjica i Staro sajmište. Izvršena su brojna pojedinačna i grupna streljanja Jevreja.[6]

Za vreme rata uništene su i mnoge zgrade, na čijim mestima su rata podignute socijalističke stambene zgrade u duhu soc-relizma.

U posleratnom, periodu na Dorćolu su izgrađene velike funkcionalne zgrade i bilo je dosta doseljenika. 1974. godine, pored Dunava je izgrađen sportski centar.

Dorćolska zdanja

uredi

Vremenom su stare kuće i uske uličice nestale, a izgrađene su modernije stambene zgrade. Međutim, određeni delovi još uvek imaju izgled sličan starom. Tu se još uvek nalaze najstarije beogradske zgrade. Za vreme austrijske vlasti (1717—1739) zidane su višespratnice. Najveća je bila palata, u Dušanovoj ulici, višespratnica kneza Aleksandra Virtemberškog, vladara austrijske Kraljevine Srbije (1718—1739), u ulici Cara Dušana. Delovi ove palate zvane Pirinčana (iskvareno od prinčev han) [8] postojali su do sredine XIX veka.

 
Najstarija kuća u Beogradu, kuća za koju se pretpostavlja da je bila u sastavu dvora Aleksandra Virtemberškog, ulica Cara Dušana

Iz vremena austrijske vlasti u ulici cara Dušana ostala je i jednospratna najstarija kuća u Beogradu. U vreme austrijske uprave, uzvisini iznad ulice Cara Dušana, izgrađena je vila austrijskih oficira plemića. Tu se nalazila i kuća šefa ruske misije kod Karađađorđa, Rodofinikina (ranije pripadala dahiji Kučuk Aliji, kada su dahije - zapovenici odmetnutih janičara došle i preotele vlast u pašaluku 1800), na mestu današnje kuće prodice ministra i akademika Ljubomira Kovačevića. Prva zgrada Velike škole nalazila se preko puta današnjeg Vukovog i Dositejevog muzeja, dvorišna zgrada u Gospodar Jevremovoj 22. Tu je 30. septembra 1808. godine, svečanom besedom Dositeja Obradovića uz prisustvo predsednika i članova Praviteljstvujuščeg sovjeta, otvorena Velika škola, prva viša škola u Srbiji. Osnivač i prvi profesor bio je Jovan Savić, poznat i kao Ivan Jugović (1772—1813), koji je u njoj i živeo posle preseljenja škole. Kasnije je to bila kuća kneza Aleksandra Karađorđevića (1841), pre nego što je stupio na presto Kneževine Srbije. Potom je istoj toj kući živeo njegov sestrić, major Konstantin Pljakić, sin vojvode Antonija Pljakića. Pored ovih kuća nalazi se kuća U današnjoj Višnjićevoj ulici živeo je u svojoj kući poznati junak koji je otvorio beogradske kapije 1806. godine bimbaša Uzun-Mirko Apostolović.

Turci nisu voleli da žive u višespratnicama, tako su ih oni ili rušili ili ostavljali da su same od sebe urušavaju. Po povratku pod tursku vlast nastavlja se zidanje kuća u balkanskom stilu, velikih konaka na istom prostoru u Dušanovoj ulici i na zereku (padini) odnosno uzvisini u pravcu Knez Mihailove ulice. Tu su se nalazili glavni konaci upravnika beogradske varoši i najistaknutijih prestavnika vlasti, kao i strani konzulati. Iz tog vremena, sa kraja veka je zgrada u kojoj je danas Muzej Vuka i Dositeja, velika kuća sa prostranim dvorištem. Zgrada Dositejevog liceja je sagrađena sredinom XVIII veka, najverovatnije u periodu od 1739. do 1789. godine, što se istorijski poklapa sa ponovnim uspostavljanjem turske vlasti u Beogradu posle pobede nad Austrijancima 1739. godine. Za smeštaj civilne uprave Turci su u početku koristili zatečene sopstvene građevinske objekte koji nisu bili porušeni. Izgradnju civilnog Beograda Turci su započeli pomoću vakufa, zadužbina koje su stvarali pojedinci za opšte, religiozne i humanitarne ciljeve. Jedna od takvih najpoznatijih zadužbina posle 1740. godine bio je vakuf Reis-ul-Kutab-Hadži Mustafe. U turskim izvorima iz tog perioda zabeleženo je da je u tom vakufu, na raskršću tri ulice, podignuta i jedna velika zgrada sa baštom u kojoj je neko vreme stanovao i sam defterdar (upravnik grada). Zgrada ima prizemlje i sprat sa erkerom prema Višnjićevoj ulici. Objekat predstavlja tipičnu orijentalnu građevinu podeljenu na selamluk, deo prema ulici namenjen muškarcima, i haremluk, deo prema bašti u kojem su boravile žene. Reprezentativni prostor predstavlja centralni hol sa divanhanom na spratu. Iz tog centralnog prostora ulazilo se u sobe i odžaklije. Krov je tipičan za orijentalnu arhitekturu, pokriven ćeramidom sa strehom. Kuća je zidana u bondruku sa ispunom od opeke u krečnom malteru. Zgrada pri kraju XVIII veka postaje sedište francuskog konzulata. U proleće 1809. godine u ovu zgradu se uselila Velika škola.[9] Neke od kuća nalik ovu, oronule i zapuštene srušene su tek uoči Drugog svetskog rata (kao što je slučaj sa Karađorđevom kućom, poznatom kasnije kao Vaniljićeva kuća u Gospodar Jovanovoj ulici 25).

U današnjoj ulici Braće Jugovića, na Studentskom trgu nalazila se zgrada u kojoj je bilo sedište srpske vlade - Praviteljstvujuščeg sovjeta (1806—1813). U današnjoj Gospodar-Jovanovoj ulici je bila Karađorđeva beogradska kuća (drugu je imao u Topoli), blizu ugla Gospodar Jovanove ulice i ulice Kralja Petra, u današnjoj Gospodar Jevremovoj ulici konak (velika kuća) gospodar Mladena Milovanovića, komandanta grada Beograda, kao i francuski konzulat u vreme turske vlasti (u jednoj begovskoj kući), u kojoj je posle bila Velika škola.

U jevrejskom kvartu, mnoge stare privatne kuće su uništene u Prvom i Drugom svetskom ratu, tako da od njih nije ostalo gotovo ništa. Međutim, ostale su zgrade jevrejskih institucija, izgrađene između dva rata. Najstarija zgrada u Jevrejskoj mahali, Stara sinagoga postojala je sve do 1952. godine. Uz nju, značajne su bile sinagoga Bet Israel, zgrada Oneg Sabat u Jevrejskoj ulici[10], zgrada Jevrejske opštine u ulici Cara Dušana, i zgrada Jevrejskog ženskog društva.[6]

Spisak zdanja

uredi

Poznati stanovnici Dorćola

uredi
 
Dorćolska parohijska crkva Svetog Aleksandra Nevskog, posvećena ruskom knezu i svetitelju koji je pobedio Šveđane i nemačke Teutonske vitezove koji su krenuli u osvajanje Rusije, nastala od ruske ratne crkve iz 1878
 
Velika škola, velika gradska kuća u balkanskom stilu, u kojoj je bio smešten izgleda prvo defterdar, upravnik grada, potom Francuski konzulat, da bi se kasnije u nju uselila Velika škola 1808. godine

Sportski klubovi

uredi

Fauna ptica

uredi

Ulice Dorćola su stanište karakterističnih ptica urbanih centara, kao što su domaći golub, crna crvenrepka, gradska lasta, vetruška, domaći vrabac. Pošto su drvoredi sačinjeni od starog drveća sa bujnim krošnjama, tu se gnezde i siva vrana, svraka, gugutka i golub grivnaš.

Dorćolski kej se delom nalazi nasuprot Velikog ratnog ostrva, pa se uz njegove obale mogu videti brojne vrste vodenih ptica. Uproleće i leti ovde se u većem broju može videti seoska lasta, čiji broj u našoj zemlji opada zbog nestanka starih ambara sa odgovarajućom podlogom za gnezdo. Ovde se ta vrsta gnezdi na brodićima duž obale.

Ujesen i zimi broj ptica se znatno povećava jer se na reci okupljaju i ptice koje se ne gnezde u neposrednoj blizini. Najbrojnije zimske ptice su divlja patka gluvara, crna liska i rečni galeb. Prirodne retkosti su orao belorepan i mali vranac, a tokom zime se ovde može videti veliki broj vrsta severnih vodenih ptica koje su pobegle pred smrzavanjem reka u svojoj domovini.

Reference

uredi
  1. ↑ 1,0 1,1 Yellowcab br. 57: „Dorćol dušu izgubiti neće!“, Irina Marković, 9.6.2008, pristup 10.4.2013(sh)
  2. ↑ beograd.org.rs, Pristupljeno 12. 4. 2013.
  3. ↑ „Grad Beograd - Istorija (Vizantija)”. Beograd.org.rs. Pristupljeno 10. 4. 2013. ; J. Kalić-Mijušković, Beograd u srednjem veku, Beograd 1967.
  4. ↑ Zvučna mapa Dorćola: „O Dorćolu“ Arhivirano 2013-06-13 na Wayback Machine-u, pristup 10.4.2013
  5. ↑ Politikin zabavnik br. 3002: „Ministri u tazbini“ Arhivirano 2014-09-02 na Wayback Machine-u, Vladimir Krstić, 21.8.2009, pristup 10.4.2013
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 Cinema reks: „Jevreji izložba“ Arhivirano 2016-03-04 na Wayback Machine-u, Marina Dokmanović, Jeroen de Vries, pristup 11.4.2013
  7. ↑ Srpsko nasleđe: Na bombama je pisalo „Srećan Uskrs“, Petar Aleksić, mart 1998, pristup 11.4.2013
  8. ↑ Stare slike i razglednice, Pristupljeno 12. 4. 2013.
  9. ↑ 9,0 9,1 Beogradsko nasleđe: „Dositejev licej“, pristup 10. 4.2013(sh)(en)
  10. ↑ Kulturni centar Reks: „Zgrada u Jevrejskoj 16“ Arhivirano 2012-01-29 na Wayback Machine-u, pristup 11.4.2013
  11. ↑ „Kuća u ulici Cara Dušana br. 10“, pristup 10.4.2013(sh)(en)
  12. ↑ Divna Đurić-Zamolo, Graditelji Beograda 1815-1914, Muzej grada Beograda, Beograd 1981
  13. ↑ dr Dobrosav St. Pavlović, Ulica naših predaka, Gospodar Jevremova 22, Beograd 2009; http://beogradskonasledje.rs/kd/zavod/stari_grad/images/zgrada_velike_skole/naslov.jpg. prst. 11.4.2013
  14. ↑ Beogradsko nasleđe: „Zgrada Beogradske opštine“, pristup 10.4.2013(sh)(en)
  15. ↑ Beogradsko nasleđe: „Realka“, pristup 10. 4.2013(sh)(en)
  16. ↑ Beogradsko nasleđe: „Božićeva kuća“, pristup 10.4.2013(sh)(en)
  17. ↑ Beogradsko nasleđe: „Bajrakli džamija“, pristup 10.4.2013(sh)(en)
  18. ↑ Beogradsko nasleđe: „Etnografski muzej“, pristup 10.4.2013(sh)(en)
  19. ↑ Dom porodice Pavlović, pristup 10.4.2013(sh)(en)
  20. ↑ Beogradsko nasleđe: „Dom porodice Pavlović“, pristup 10.4.2013(sh)(en)
  21. ↑ „Dorćolska osnovna škola“(sh)(en)
  22. ↑ Beogradsko nasleđe: „Kuća porodice Hristić-Mijušković“, pristup 10.4.2013(sh)(en)
  23. ↑ Beogradsko nasleđe: „Kuća slikara Đorđa Krstića“, pristup 10.4.2013(sh)(en)
  24. ↑ Beogradsko nasleđe: „Dom Svetog Save“, pristup 10.4.2013(sh)(en)
  25. ↑ Beogradsko nasleđe: „Zgrada Prve beogradske gimnazije“, pristup 10.4.2013
  26. ↑ Beogradsko nasleđe: „Zgrada Aero kluba“, pristup 10.4.2013(sh)(en)
  27. ↑ Beogradsko nasleđe: „Parno kupatilo braće Krsmanović“, pristup 10.4.2013(sh)(en)
  28. ↑ Beogradsko nasleđe: „Kuća Stevana Kaćanskog“, pristup 10.4.2013(sh)(en)
  29. ↑ Beogradsko nasleđe: „Kuća Stevana Mokranjca“, pristup 10.4.2013(sh)(en)
  30. ↑ Beogradsko nasleđe: „Spomen dom vajara Radete Stankovića“, pristup 10.4.2013(sh)(en)
  31. ↑ Za ličnosti koje su stanovale na Dorćolu i posebno u Gospodar Jevremovoj ulici vid. Svetlana Velmar Janković, Dorćol, Beograd 2010 Dorćol: „Dorćol“ na Antologiji srpske književnosti (.docx format); dr Dobrosav Pavlović, Ulica naših predaka, Gospodar Jevremova, Beograd 2009, [1], Pristupljeno 12. 4. 2013.
  32. ↑ Dobrosav St. Pavlović, Ulica naših predaka, Gospodar Jevremova, Beograd 2009, str. 10.
  33. ↑ prst. 11.4.2013
  34. ↑ Vid. Milan Đ. Milićević, „Grobnim kamenovima“, Pomenik znamenitih ljudi u srpskog naroda novijeg doba [1888], Slovo ljubve, Beograd 1979, 824
  35. ↑ D. Popović, O Cincarima, Beograd 1937, str. 256-259
  36. ↑ Milan Jovanović Stojimirović, Siluete starog Beograda, Beograd 2008
  37. ↑ Vid. Mile Bjelajac, Generali i admirali vojske Kraljevine Jugoslavije, INIS, Beograd 2004.
  38. ↑ Dom porodice Pavlović: „Poznati članovi porodice“, pristup 10.4.2013
  39. ↑ Vera Pavlović Lončarski: Kuća Riste i Bete Vukanović - kuća sa plavim perunikama[mrtav link], Nasleđe, broj 8, 2007. godine
  40. ↑ B. Petronijević, Izabrana dela, !2, 235

Vanjske veze

uredi
Izvor: https://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Dorćol&oldid=42316151