Moldova
| Moldova | ||
| Republica Moldova | ||
|
| |
| Standardo di Moldova | Blazono di Moldova | |
| Nacionala himno: | ||
| Limba noastra | ||
| ||
Urbi:
| ||
| Chefurbo: | Chișinău | |
| · Habitanti: | 647 513 (2004) | |
| Precipua urbo: | Chișinău | |
Lingui:
| ||
| Oficala lingui: | Rumana | |
| Tipo: | Republiko | |
| · Prezidanto: | Maia Sandu | |
| · Chefministro: | Natalia Gavrilița | |
Surfaco: (135ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 33 843[1] km² | |
| · Aquo: | 1,4[2] % | |
Habitanti: (134ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 3 250 532[3][4] (2023) | |
| · Denseso di habitantaro: | 82,8 hab./km² | |
Plusa informi:
| ||
| Valuto: | Leu di Moldova | |
| Veho-latero: | dextre | |
| ISO: | MD
| |
MDA
| ||
498
| ||
| Reto-domeno: | .md | |
Moldova esas lando jacanta inter Rumania (sude e weste) ed Ukraina (este e norde). Sude jacas Nigra maro. Ol nedependanteskis kande Sovietia krulis e kolda milito finis en Europa. Dum l'existo di Sovietia, la nomo di la regiono esis Moldavia.
Anekdotale on dicas ke la nomo di la lando devenus de nomo di la hundo di ula Rumaniana princo, olta dronis su en rivero di ca areo.
Bazala fakti pri Moldova.
Historio
[redaktar | redaktar fonto]| Precipua artiklo: Historio di Moldova |
Neolitika objekti de la kulturo Cucuteni trovesis en la regiono di nuna Moldova. La kulturo Cucuteni existis de cirkume 5.500 aK til 2750 aK, e praktikis agrokultivo, edukado di bestii, chasado ed elaboris ceramikajo[5]. La kulturo Cucuteni anke havis granda urbi, kun plu kam 15.000 habitanti.
De l'1ma til la 7ma yarcento la sudo di la regiono okupesis komence dal Romani, e pose dal Bizancani. Pro sua strategiala loko en Europa, diversa populi invadis la regiono, exemple Goti, Huni, Avari, Bulgari, Hungari, Mongoli e Tatari.
La princio Moldova fondesis dum la yari 1350a, kande militala chefo Dragoș fondis politikala ento subordinita a la rejio Hungaria. La princio nedependanteskis kande Bogdan la 1ma deskonkordis kun Hungara rejo, trairis Karpati e prenis kontrolo de la regiono. La princio duris til 1859, kande ol unionesis a Rumania. Ante finir l'Unesma mondomilito en 1917 la regiono nedependanteskis sub la nomo Demokrata Republiko Moldavia, qua duris til 1918. Besarabia nedependanteskis de Rusa imperio ed unionis su kun Rumania. En exilo, formacesis la guvernerio di la Republiko Socialista Sovietiana Besarabia.
En agosto 1939, pakto Ribbentrop-Molotov pozis Besarabia sub Sovietian influo. En 1940, dum la Duesma mondomilito, Sovietia demandis Rumania cedar Besarabia e la nordo di Bukovina, konocata kom Transdnistria. Rumania aceptis, e la Republiko Socialista Sovietiana Moldova formacesis.
En 1941, kom parto del invado di Sovietia da naziista Germania, Rumania invadis Besarabia, Bukovina e Transdnistria. Rumania, kunlaborinta kun nacional-socialisti, deportis od exterminis cirkume 300.000 judi. Sovietiani riokupis la regiono inter februaro ed agosto 1994, e riestablisis la RSS Moldova.
Dum la guvernerio di Iosif Stalin lokala habitantaro subisis deporti e famino. Pos la duesma mondomilito, granda nombro di Rusi, Ukrainani e Bielorusi enmigris vers la regiono. Dum la yari 1980a, kreskis la demandi pri nedependo. Fine, pos la falio di stato-stroko en Sovietia kontre la reformi di perestroika e glasnost, Moldova nedependanteskis ye la 27ma di agosto 1991. Ye la 21ma di decembro sam yaro, Moldova ed altra ex-Sovietiana republiki signatis pakto qua kreis la nomizita Komunitato di Nedependanta Stati.
Politiko
[redaktar | redaktar fonto].jpg)
On povas dividar Moldova en du arei. Streta areo che esta limito, Transdnistria volas unionar su a Rusia, pro ke la maxim multa ek lua habitanti parolas la Rusa. L'altra Moldova volas, se ne unionar su kun Rumania, adminime sequar Rumania e membreskar l'Europana Uniono.
Segun la konstituco adoptita en 1994, Moldova esas parlamentala republiko. L'exekutiva povo konsistas ek la prezidanto, la chefministro e la ministraro. La prezidanto esas la chefo di stato di la lando ed elektesas dal parlamento por 4-yara periodo. Pos la 23ma di decembro 2016 esas Igor Dodon. La chefministro esas la chefo di guvernerio, ed elektesas dal prezidanto pos lu konsultar la parlamento. La chefministro selektas l'altra 16 ministri.
La legifala povo konsistas ek la parlamento (Parlamentul), qua havas unika chambro kun 101 membri. Lua membri elektesas da la populo por 4-yara periodo.
La konstituco ank establisas nedependanta Konstitucala Judicikorto, qua konsistas ek 6 judiciisti (di qui du indikesas dal prezidanto, du indikesas dal parlamento e du indikesas da la Supra Judiciala ofico). La korto povas revizar parlamentala agadi, prezidantala dekreti, e l'internaciona pakti signatita dal guvernerio. Ank existas apelo-korti, korti pri aferala kontrolo, e municipala korti.[6]
Geografio
[redaktar | redaktar fonto]
.jpg)
Moldova jacas inter latitudi 45° e 49°N, ed inter la meridiani 26° e 30°E (nur mikr areo jacas este de 30°E). Lua tota surfaco eas 33 851 km².
La lando jacas inter la fluvii Dnister e Prut. Prut, ante debushar an Danubio, formacas naturala frontiero di Moldova kun Rumania, adweste. Nur 480 metri de Danubiana rivo apartenas a Moldova, e l'urbeto Giurgiulești esas l'unika Moldovana portuo en Danubio.
Quankam lua teritorio esas kolinoza, l'altitudo nulatempe superiras 430 metri - la maxim alta monto esas la kolino Bălănești, kun 429 metri di altitudo. La precipua urbi di la lando esas Chișinău (la chef-urbo, kun 647 513 habitanti en 2004), Tiraspol, Bălți (en la nordo) e Bender (en sud-esto). Comrat esas l'administrala centro di Gagauzia.
La klimato di la lando esas modereme kontinentala. La proximeso kun Nigra maro posibligas milda e sunoza klimato. La someri esas varma e longa, e lua mezavalora temperaturo eas 20 °C. Vintri esas sika e relate dolca, e la mezavalora temperaturi en januaro esas -4°C. La mezavalora yarala pluvo-quanto esas cirkume 600 mm norde e 400 mmm sude de la lando. Pluvas plu intense dum la somero ed en oktobro.
Transdnistria kovras l'estala rivo dil fluvio Dnister e havis 4 163 km² di surfaco e 505 153 habitanti en 2014.[7]
Ekonomio
[redaktar | redaktar fonto]| Precipua artiklo: Ekonomio di Moldova |
Valuto: Leu di Moldova.
Demografio
[redaktar | redaktar fonto]
Segun statistiki de 'The World Factbook' por 2023, inkluzinta Transdnistria, Moldova havis 3 520 532 habitanti. La maxim multa (75,1%) esas Moldovani. Rumani esas 7%, Ukrainani esas 6,6%, Gagauzi esas 4,6%, Rusi esas 4,1%, Bulgari esas 1,9%, e 0,8% esis de altra etnii en 2014.[3]
L'oficala linguo di la lando esas Moldovana/Rumana, parolata da 80,2% ed oficala en la lando. Rusa parolesas da 9,7%, Gagauza parolesas da 4,2%, Ukrainana da 3,9%, Bulgara da 1,5%, Romani (parolata da cigani) parolesas da 0,3%, e 0,2% parolis altra lingui, segun la demografiala kontado di 2014[3].
Segun la sama statistiki, la maxim praktikata religio en Moldova esas Ortodoxa kristanismo, praktikata da 90,1% de la habitantaro. Altra kristani esas 2,6%, agnostikisti esas min kam 1%, dum ke 0,2% deklaris esar atei, 0,1% praktikis altra religii, e 6,9% ne informis pri religio[3].
La maxim populoza urbo esas la chef-urbo, Chișinău, kun plua kam 600 mil habitanti. Altra importanta urbi esas Tiraspol (194 000 habitanti, chef-urbo di Transdnistria) e Bălți (155 000).
Kulturo
[redaktar | redaktar fonto]Moldovana kulturo havas Latina e Slava influi. Latina influo evas de la 2ma yarcento pos Kristo, kande Romana imperio okupis Dacia. Gagauzi (4.4% de la habitantaro) esas Turka Kristani, e la maxim granda rasala minoreso di Moldova.
Poeto Mihai Eminescu e skriptisto Ion Creangă judikesas kom nacionala artisti ambe en Moldova e Rumania. Altra skriptisti qui kontributis por la literaturo di la du landi esas la Besarabiani Alexandru Donici, Alexandru Hâjdeu, Bogdan Petriceicu Hasdeu, Constantin Stamati, Constantin Stamati-Ciurea, Costache Negruzzi, Alecu Russo e Constantin Stere.
Pri muziko, la maxim importanta Moldovana kompozisti esas Gavriil Musicescu, Ștefan Neaga e Eugen Doga. Pri populara muziko, la bando O-Zone atingis notoreso la yaro 2003 kun la muziko Dragostea Din Tei. Altra du pop-bandi qui obtenis notoreso dum recenta yari esas SunStroke Project - qua partoprenis en l'Eurovidado konkurso en 2010 - e Zdob și Zdub.
Radio Basarabia, l'unesma radio-staciono di Moldova, komencis brodkastar de Chișinău en 1939. Televiziono komencis brodkastesar en 1958, en la kadro de Sovietiana televiziono. Tra kablo-televiziono, Moldovani recevas granda nombro di televizion-stacioni de Rusia, kelka de Rumania, kelka internaciona stacioni qui transmisas en Rusa linguo e diversa lokala stacioni.
La lukto nomizita Trânta esas la nacionala sporto di Moldova, kontre ke futbalo esas la maxim populara. Basketbalo e rugbio* anke havas granda populareso.
Referi
[redaktar | redaktar fonto]- ↑ Noto: SEN Transdnistria, 30 334 km².
- ↑ Inkluzite Transdnistria.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Moldova - The World Factbook - Publikigita da CIA. URL vidita ye 30ma di julio 2023. Idiomo: Angla.
- ↑ Noto: SEN Transdnistria, 2 512 758 habitanti, en januaro 2023
- ↑ "Phase and chemical composition analysis of pigments used in Cucuteni Neolithic painted ceramics", Bogdan Constantinescu e Roxana Bugoi
- ↑ Moldova Judicial branch - URL vidita ye 12ma di oktobro 2017.
- ↑ Moldova - Publikigita da Citypopulation. Dato di publikigo: 1ma di januaro 2014. URL vidita ye 17ma di aprilo 2014.